ahmetbeyler
New member
Osmanlı tarihli birinci gözlemevi olan ve Türk bilim tarihinde büyük ehemmiyet taşıyan Takiyüddin’in Gözlemevi(Dar-ü’r Rasad-ül Cedid), 1575 yılında Osmanlı alımı Takiyüddin tarafınca İstanbul’da Tophane sırtlarında, şimdiki Beyoğlu ya da Galata civarında kurulmuştu.
Bilime değerli katkıları olan bu gözlemevinde birbirinden bedelli aydınlar çalıştı lakin birtakım bilim aksileri yüzünden çalışmalar engellendi ve bu gözlemevi topa tutularak yıkıldı.
Osmanlı’ya katkı veren bilim insanları içinde değerli bir yere sahip olan Takiyüddin, Klasik İslâm astronomisinin son büyük temsilcisiydi.
Takiyüddin ve grubu
1521-1585 yılları içinde yaşayan Takiyüddin; gökbilimci, mühendis, matematikçi ve mekanik bilimciydi. bir epey farklı disiplinde engin bilgiye sahip bir kişi olduğu için “hezârfen” olarak kabul ediliyordu. (En meşhur hezârfenlerden biri de Leonardo da Vinci’dir, Takiyüddin’in değeri bu sayede daha uygun anlaşılacaktır.)
Türk kökenli Takiyüddin, ilköğrenimini Mısır’ın sayılı âlimlerinden biri olan babasından aldı. Şam ve Mısır’da güzel bir eğitim alması onun bilimsel kişiliğini ilerletti. 1550’lerde ailesi İstanbul’a göç edince eğitimine burada devam etti. Mısır, Şam ve İstanbul üzere periyodun kıymetli kentlerinde, âlâ hocaların yanında eğitimini tamamlayarak çağının astronomu oldu.
1570’te İstanbul’da bir grup kurdu, 1574’te ise Osmanlı’nın tek gözlemevi kurulmadan evvel çalışmalarını ve müşahedelerini Galata Kulesi’nde yaptı.
Galata Kulesi’nin dış görünüş ve iç görünüş eskizleri
Gözlemevinde, Güneş parametrelerinin hesaplanması için yeni bir metot geliştirdi. Sabit yıldızların enlem ve boylamlarının tespitini yapmak için Ay yerine Venüs’ü, Aldebaran ve Spica Virginis isimli iki yıldızı kullandı.
Takiyüddin, trigonometri alanında değerli işler yapmasıyla da biliniyor. Sinus, kosinus, tanjant ve kotanjantın tariflerini vermiş, ispatlarını sergilemiş ve cetvellerini hazırladı. Sin 1’in kesin pahasını belirleyen birinci matematikçidir.
Günümüzde 61″ olarak hesaplanmış olan Güneş’in apojesini, Takiyüddin ve grubu 63″ olarak hesaplayarak gerçeğe en yakın sonuçlar vermeyi başardı. Kopernik’in 24″ ve Tycho Brahe’nin 45″ bedelleriyle hesaplamış olmaları Takiyüddin ve takımının ne kadar güzel olduğunu kanıtlıyor.
Gözlemevindeki yerküre modeli üzerinde çalışan Osmanlı astronomlarından birisi
Ekliptik ile ekvator içindeki 23° 27’lik açıyı, 1 dakika 40 saniye farkla 23° 28′ 40″ halinde bularak o tarihte birinci defa gerçeğe en yakın ve gerçek dereceyi hesaplamıştır.
Ayrıyeten; Ay, Güneş ve gezegenlere ait müşahedeler yaptılar ve Satürn, Venüs ve Merkür gezegenleri için enlem tabloları hazırladılar. Gezegenlerin hareketlerindeki düzensizliklerin günümüz kıymetlerine yakın ölçülerde açıklayan sonuçlar çıkardılar.
Meridyenler ortası vakti birinci sefer ölçen; Güneş, Ay ve yıldızların doğuş yerlerini, enlem boylam ve eğim metotlarını birinci kere ortaya koyan bir daha Takiyüddin’den diğeri değildir.
Cep, duvar, masa ve Güneş saatleri üzerine çeşitli dizaynlar yaptılar; aritmetikte kendilerine has bir rakamlama sistemi geliştirdiler.
Takiyüddin’in, kurduğu gözlemevinde yardımcısıyla çalışmasını gösteren tasvir
Altmışlık kesirlerin yerine ondalık kesirleri kullanarak bugün dahi kullanılabilecek astronomi cetvelleri hazırladılar. Astronomi, matematik, mekanik, optik ve tıp konusunda eserler ortaya koydular.
Takiyüddin, bir kitabında ışığın global yayılımını anlatırken, yaptığı bir aletten “Uzakta bulunmaları sebebiyle görülemeyen şeyleri gösterebilen bir billûr (mercek).” formunda bahsediyor, bunun Batı’da bilinmesindilk evvel yaptığı teleskop gibisi bir alet olduğu düşünülüyor.
Işığın yansıması ve kırılması kararı renklerin oluştuğunu açıkça belirten birinci tatmin edici açıklamayı Isaac Newton’dan 200 yıl evvel yaptı.
Takiyüddin, buharın mekanik güç ürettiğini de kanıtladı. Yaptığı ilkel buhar motoru, 17. yüzyılda daha kuvvetli buhar motorlarının keşfine öncülük ederek, dünya çapında elektrik gücünün %80’ini üreten çağdaş buhar türbininin ortaya çıkmasını sağladı.
Takiyüddin, mekanik çalar saatin ve yaylı astronomik saatin mucididir. İcat ettiği astronomik saati ise kendi müşahedeleri için gözlemevine kurmuştur.
Takiyüddin’in 1580’de yazdığı, astronomik saatin kısa anlatımı.
Bu saat daha evvel kullanılan saatlerden daha hassastı ve 16. yüzyılda uygulamalı astronomi alanındaki en değerli icatlardan biri olarak kabul ediliyordu.
Derken 1577 yılı Kasım ayında gökyüzünde bir kuyruklu yıldız göründü. Takiyüddin 40 gün boyunca izlediği bu kuyruklu yıldızın hayra çıkacağını yorumladı.
İstanbul semalarında 1577 yılında görülen kuyruklu yıldızın tasviri
Yaptığı müşahedenin akabinde Takiyüddin, kuyruklu yıldızın görülmesinin Sultan III. Murad için güzele işaret olabileceğini ve o esnada süren Osmanlı-İran savaşından galip ayrılabileceğine dair bir yorumda bulundu.
Bu yorumun akabinde savaştan istenen sonuç çıkmadı, üstüne bir de veba salgını başladı ve de İstanbul’da sarsıntı oldu. Kimi kıymetli kimselerin mevti de bu kuyruklu yıldızın geçişine bağlandı.
Arkası gerisine gelen bu olumsuz gelişmelerin sebebinin gözlemevi olduğu öne sürüldü.
Görsel: Takiyüddin ve çalışma arkadaşları, Zatü’l-Halak (Halkalı Küre) isimli alet ile gözlemevinde çalışıyorlar. Zatü’l-Halak, üzerinde bulunulan yerin enlemini ve boylamını belirlemek gayesiyle, bir gök cismiyle ufuk düzlemi içindeki açısal arayı ölçmekte kullanılan optik bir seyir aygıtıdır.
Birtakım gerici kesitler “Gözlemevinde meleklerin eteklerinin altına bakılıyor” üzere akıl dışı kanıları halka yaydı. Periyodun şeyhülislamı, III. Murad’a “Gözlem yapmak uğursuzluktur, gözlemevleri bulundukları ülkeleri felakete sürüklerler. Göklerin gizemini aydınlatmaya saygısızca yeltenmenin müthiş sonuçları herkesçe bilinir. Bu işe girişen hiç bir ülke yoktur ki bayındır iken harap ve devlet teşkilatı yerle bir olmasın.” sözlerini içeren bir fetva gönderdi.
Bunun üzerine, 22 Ocak 1580’de gözlemevinin yıktırılması buyruğu verildi.
Güneş’in yüksekliğini ve yıldızları gözlemek için kullanılan aletin ipleri kesildi ve bina, ortasındaki aletlerle bir arada yıkıldı. bu biçimdece gözlemevinin faaliyetleri büsbütün bitmiş oldu.
Takiyüddün ve grubunun mükemmeller yarattığı gözlemevi, yalnızca 5 yılda bile bilime fazlaca sayıda hizmette bulundu. Kısacık ömrüne karşın klasik İslam astronomisinin çalışmalarının üst düzeyde ilerlediği bir kurum oldu.
Takiyüddin; bu yıkıma, emeğinin yok oluşuna derin keder duyarak bu olaydan 5 yıl daha sonra, 1585 yılında vefat etti.
1577’de İstanbul’dan izlenen kuyruklu yıldız ve Takiyüddin
O tıpkı Leonardo da Vinci üzere bir hezârfendi ancak “coğrafya kaderdir” denilen durumun ceremesini çekti. Birebir devirde yaşadığı rakibi Kepler, hocası Tycho Brahe’nin müşahedelerini kullanarak Kepler kanunları diye bilinen gezegenlerin dönüşleri ile ilgili kanunları keşfetti. Fırsat verilseydi, dünya bugün Kepler’in ismini değil o periyotta onun fazlaca ilerisinde olan Takiyüddin ve grubunun ismini biliyor olurdu.
841’i Türkçe olmak üzere 414’ü Arapçadan ve 102’si Farsçadan oluşan toplam 1337 eser oluşturan bu pahalı bilim insanı ne yazık ki gericiliğe kurban gitti. Bugün Takiyüddin’e ilişkin el yazmalarının bir kısmı Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Sarsıntı Araştırma Enstitüsü’nde bulunuyor. Takiyüddin’in öbür yapıtları ise farklı kütüphanelerin raflarında yer alıyor.
Yeni bir gözlemevi lakin 300 yıl daha sonra kurulabilmiş olsa da bu defa de 31 Mart ayaklanmasına kurban gitti.
Kaynaklar: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7
Bilime değerli katkıları olan bu gözlemevinde birbirinden bedelli aydınlar çalıştı lakin birtakım bilim aksileri yüzünden çalışmalar engellendi ve bu gözlemevi topa tutularak yıkıldı.
Osmanlı’ya katkı veren bilim insanları içinde değerli bir yere sahip olan Takiyüddin, Klasik İslâm astronomisinin son büyük temsilcisiydi.
Takiyüddin ve grubu
1521-1585 yılları içinde yaşayan Takiyüddin; gökbilimci, mühendis, matematikçi ve mekanik bilimciydi. bir epey farklı disiplinde engin bilgiye sahip bir kişi olduğu için “hezârfen” olarak kabul ediliyordu. (En meşhur hezârfenlerden biri de Leonardo da Vinci’dir, Takiyüddin’in değeri bu sayede daha uygun anlaşılacaktır.)
Türk kökenli Takiyüddin, ilköğrenimini Mısır’ın sayılı âlimlerinden biri olan babasından aldı. Şam ve Mısır’da güzel bir eğitim alması onun bilimsel kişiliğini ilerletti. 1550’lerde ailesi İstanbul’a göç edince eğitimine burada devam etti. Mısır, Şam ve İstanbul üzere periyodun kıymetli kentlerinde, âlâ hocaların yanında eğitimini tamamlayarak çağının astronomu oldu.
1570’te İstanbul’da bir grup kurdu, 1574’te ise Osmanlı’nın tek gözlemevi kurulmadan evvel çalışmalarını ve müşahedelerini Galata Kulesi’nde yaptı.
Galata Kulesi’nin dış görünüş ve iç görünüş eskizleri
Gözlemevinde, Güneş parametrelerinin hesaplanması için yeni bir metot geliştirdi. Sabit yıldızların enlem ve boylamlarının tespitini yapmak için Ay yerine Venüs’ü, Aldebaran ve Spica Virginis isimli iki yıldızı kullandı.
Takiyüddin, trigonometri alanında değerli işler yapmasıyla da biliniyor. Sinus, kosinus, tanjant ve kotanjantın tariflerini vermiş, ispatlarını sergilemiş ve cetvellerini hazırladı. Sin 1’in kesin pahasını belirleyen birinci matematikçidir.
Günümüzde 61″ olarak hesaplanmış olan Güneş’in apojesini, Takiyüddin ve grubu 63″ olarak hesaplayarak gerçeğe en yakın sonuçlar vermeyi başardı. Kopernik’in 24″ ve Tycho Brahe’nin 45″ bedelleriyle hesaplamış olmaları Takiyüddin ve takımının ne kadar güzel olduğunu kanıtlıyor.
Gözlemevindeki yerküre modeli üzerinde çalışan Osmanlı astronomlarından birisi
Ekliptik ile ekvator içindeki 23° 27’lik açıyı, 1 dakika 40 saniye farkla 23° 28′ 40″ halinde bularak o tarihte birinci defa gerçeğe en yakın ve gerçek dereceyi hesaplamıştır.
Ayrıyeten; Ay, Güneş ve gezegenlere ait müşahedeler yaptılar ve Satürn, Venüs ve Merkür gezegenleri için enlem tabloları hazırladılar. Gezegenlerin hareketlerindeki düzensizliklerin günümüz kıymetlerine yakın ölçülerde açıklayan sonuçlar çıkardılar.
Meridyenler ortası vakti birinci sefer ölçen; Güneş, Ay ve yıldızların doğuş yerlerini, enlem boylam ve eğim metotlarını birinci kere ortaya koyan bir daha Takiyüddin’den diğeri değildir.
Cep, duvar, masa ve Güneş saatleri üzerine çeşitli dizaynlar yaptılar; aritmetikte kendilerine has bir rakamlama sistemi geliştirdiler.
Takiyüddin’in, kurduğu gözlemevinde yardımcısıyla çalışmasını gösteren tasvir
Altmışlık kesirlerin yerine ondalık kesirleri kullanarak bugün dahi kullanılabilecek astronomi cetvelleri hazırladılar. Astronomi, matematik, mekanik, optik ve tıp konusunda eserler ortaya koydular.
Takiyüddin, bir kitabında ışığın global yayılımını anlatırken, yaptığı bir aletten “Uzakta bulunmaları sebebiyle görülemeyen şeyleri gösterebilen bir billûr (mercek).” formunda bahsediyor, bunun Batı’da bilinmesindilk evvel yaptığı teleskop gibisi bir alet olduğu düşünülüyor.
Işığın yansıması ve kırılması kararı renklerin oluştuğunu açıkça belirten birinci tatmin edici açıklamayı Isaac Newton’dan 200 yıl evvel yaptı.
Takiyüddin, buharın mekanik güç ürettiğini de kanıtladı. Yaptığı ilkel buhar motoru, 17. yüzyılda daha kuvvetli buhar motorlarının keşfine öncülük ederek, dünya çapında elektrik gücünün %80’ini üreten çağdaş buhar türbininin ortaya çıkmasını sağladı.
Takiyüddin, mekanik çalar saatin ve yaylı astronomik saatin mucididir. İcat ettiği astronomik saati ise kendi müşahedeleri için gözlemevine kurmuştur.
Takiyüddin’in 1580’de yazdığı, astronomik saatin kısa anlatımı.
Bu saat daha evvel kullanılan saatlerden daha hassastı ve 16. yüzyılda uygulamalı astronomi alanındaki en değerli icatlardan biri olarak kabul ediliyordu.
Derken 1577 yılı Kasım ayında gökyüzünde bir kuyruklu yıldız göründü. Takiyüddin 40 gün boyunca izlediği bu kuyruklu yıldızın hayra çıkacağını yorumladı.
İstanbul semalarında 1577 yılında görülen kuyruklu yıldızın tasviri
Yaptığı müşahedenin akabinde Takiyüddin, kuyruklu yıldızın görülmesinin Sultan III. Murad için güzele işaret olabileceğini ve o esnada süren Osmanlı-İran savaşından galip ayrılabileceğine dair bir yorumda bulundu.
Bu yorumun akabinde savaştan istenen sonuç çıkmadı, üstüne bir de veba salgını başladı ve de İstanbul’da sarsıntı oldu. Kimi kıymetli kimselerin mevti de bu kuyruklu yıldızın geçişine bağlandı.
Arkası gerisine gelen bu olumsuz gelişmelerin sebebinin gözlemevi olduğu öne sürüldü.
Görsel: Takiyüddin ve çalışma arkadaşları, Zatü’l-Halak (Halkalı Küre) isimli alet ile gözlemevinde çalışıyorlar. Zatü’l-Halak, üzerinde bulunulan yerin enlemini ve boylamını belirlemek gayesiyle, bir gök cismiyle ufuk düzlemi içindeki açısal arayı ölçmekte kullanılan optik bir seyir aygıtıdır.
Birtakım gerici kesitler “Gözlemevinde meleklerin eteklerinin altına bakılıyor” üzere akıl dışı kanıları halka yaydı. Periyodun şeyhülislamı, III. Murad’a “Gözlem yapmak uğursuzluktur, gözlemevleri bulundukları ülkeleri felakete sürüklerler. Göklerin gizemini aydınlatmaya saygısızca yeltenmenin müthiş sonuçları herkesçe bilinir. Bu işe girişen hiç bir ülke yoktur ki bayındır iken harap ve devlet teşkilatı yerle bir olmasın.” sözlerini içeren bir fetva gönderdi.
Bunun üzerine, 22 Ocak 1580’de gözlemevinin yıktırılması buyruğu verildi.
Güneş’in yüksekliğini ve yıldızları gözlemek için kullanılan aletin ipleri kesildi ve bina, ortasındaki aletlerle bir arada yıkıldı. bu biçimdece gözlemevinin faaliyetleri büsbütün bitmiş oldu.
Takiyüddün ve grubunun mükemmeller yarattığı gözlemevi, yalnızca 5 yılda bile bilime fazlaca sayıda hizmette bulundu. Kısacık ömrüne karşın klasik İslam astronomisinin çalışmalarının üst düzeyde ilerlediği bir kurum oldu.
Takiyüddin; bu yıkıma, emeğinin yok oluşuna derin keder duyarak bu olaydan 5 yıl daha sonra, 1585 yılında vefat etti.
1577’de İstanbul’dan izlenen kuyruklu yıldız ve Takiyüddin
O tıpkı Leonardo da Vinci üzere bir hezârfendi ancak “coğrafya kaderdir” denilen durumun ceremesini çekti. Birebir devirde yaşadığı rakibi Kepler, hocası Tycho Brahe’nin müşahedelerini kullanarak Kepler kanunları diye bilinen gezegenlerin dönüşleri ile ilgili kanunları keşfetti. Fırsat verilseydi, dünya bugün Kepler’in ismini değil o periyotta onun fazlaca ilerisinde olan Takiyüddin ve grubunun ismini biliyor olurdu.
841’i Türkçe olmak üzere 414’ü Arapçadan ve 102’si Farsçadan oluşan toplam 1337 eser oluşturan bu pahalı bilim insanı ne yazık ki gericiliğe kurban gitti. Bugün Takiyüddin’e ilişkin el yazmalarının bir kısmı Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Sarsıntı Araştırma Enstitüsü’nde bulunuyor. Takiyüddin’in öbür yapıtları ise farklı kütüphanelerin raflarında yer alıyor.
Yeni bir gözlemevi lakin 300 yıl daha sonra kurulabilmiş olsa da bu defa de 31 Mart ayaklanmasına kurban gitti.
Kaynaklar: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7