semaver
New member
Bitkisel Zayıflama Eserleri
Yeryüzünde bulunan tüm bitki çeşitlerinin 250.000 ila 500.000 içinde olduğu ve bunlardan 70.000 kadarının şifa gayesiyle kullanıldığı kestirim edilmektedir (1). Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) 21.000 bitkinin bitkisel tedavi gayesiyle yaygın olarak kullanıldığını belirtmektedir (1). çok geniş kullanım alanı olan bitkisel eserler DSÖ’ne bakılırsa “bitkilerin kök, yaprak, çiçek, kabuk, tohum üzere kısımları yahut bu kısımlardan hazırlanan ekstreler ya da bitkilerden bir süreç kararı elde edilen materyaller” olarak tanımlanmaktadır (2). Bitkilerden kimyasal süreçlerle elde edilen ve tıpta ilaç olarak kullanılan saf bileşikler (mesela atropin, morfin vb) bu tarifin haricinde kalmaktadır.
Tüm dünyada milyarlarca dolarlık bir pazar hissesine sahip olan bitkisel eserler ülkemizde de yaklaşık 3 milyar dolar civarında bir iktisada sahip olduğu düşünülmektedir (3). Bitkisel eserler, sağlıklı yaşamak, enfeksiyonlara karşı korunmak, kilo vermek, hipertansiyon, depresyon, kanser üzere çeşitli hastalıklarda tedavi olmak ve saç, kıl, tüy üzere kozmetik ve estetik emellerle tüketilmektedirler. Bu eserler, aktarlardaki karışımlardan, marketlerdeki zayıflama çaylarına, eczane gibisi dükkânlarda satılan tablet, kapsül üzere ilaç görünümlü formlardan, internette satılan çeşitli iksirlere kadar epey geniş bir yelpazede tüketicilere sunulmaktadır. Lakin birçok vakit bitkisel mamüllerin içeriğinde ne olduğu tam olarak belirtilmemekte hatta bilhassa gizlenmektedir (4). Yapılan araştırmalarda bitkisel mamüllerin içlerinde toz, polenler, böcekler ve kemirgen kalıntıları, parazitler, mikroorganizmalar, mantarlar, küf, toksinler, zirai ilaçlar (insektisidler ve pestisidler), toksik ağır metaller ve/veya ilaç etken unsurları bulunmuştur (5). Üstelik bu tıp eserler “doğal”, “bitkisel” üzere sözlerle satılmakta ve kullanıcılarında doğal olarak “zararlı değil” algısı yaratılmaktadır. Hatta bitkisel mamüllerin tanıtım ve reklamlarında “inanılmaz”, “mucize”, “süper”, “kesin çözüm” üzere tabirler kullanılarak tüketicilerin umutları sömürülmektedir. halbuki birtakım bitki cinsleri (mesela mantarlar) zehirli, hatta öldürücü olabilirler.
Bir kimyasal unsurun “ilaç” ismini alabilmesi için on yılı geçkin süren klinik araştırma fazlarından (Faz-0’dan Faz-4’e kadar) geçmesi gerekmektedir. Bu süreçte binlerce husus şu ya da bu sebeple klinik kullanıma girememekte ve klinik araştırmalara dahil edilen binlerce unsurdan yalnızca bir tanesi ilaç olarak onaylanıp tıbbi kullanıma sunulmaktadır. halbuki bitkisel eserlerde klinik araştırma fazları neredeyse hiç bir vakit yapılmadığından birçoklarının ne etkililikleri, ne de güvenlilikleri hakkında bilgi bulunmaktadır. Üstelik klinik araştırma sürecinde yalnızca bir (ya da kimi vakit iki) saf unsurun tesirleri ve güvenliği araştırılırken, bir bitki ise binlerce farklı unsurdan oluşmaktadır. Yani bitkinin içeriğindeki hangi unsur ne üzere sonuçlar doğuracağı kılı kırk yaran ve her ayrıntısı düzgünce araştıran klinik araştırma gibisi bir müddetçten geçmedikçe bilinemez. Bu niçinle bitkisel mamüllerin kullanıcıları tarafınca yanlış yahut bilinçsizce alınmaları durumunda mevte kadar varabilen istenmeyen olaylar yaşanabilir (6-7).
Obezite tüm dünyada yaygın olarak karşılaşılan kıymetli bir sıkıntıdır ve DSÖ obezite sorunu yaşayanların sayısının 1980 yılından 2008’e kadar yaklaşık iki katına çıktığını bildirmektedir8. DSÖ Avrupa Birliği bölgesinde yetişkinlerin %30-70’inin fazla kilolu, %10-30’unun ise obez olduğunu belirtmektedir (8). Kilo sorunun akılcı tahlili diyet ve antrenman eşliğinde kilonun denetimli bir biçimde yavaşça verilmesidir. Lakin çağdaş hayat stili niçiniyle beşerler bir an evvel ve de kolay yoldan, yani diyet ve idman ile kendilerini kasvete sokmadan kilo vermek istemektedirler (8). Bu niçinle beşerler “mucizevî” prosedürlere gerçek kaymakta ve bu gayeyle çoğunlukla bitkisel eserler kullanmaktadır. Bu yüzden bitkisel eserler ortasında zayıflama mamüllerinin çok kıymetli bir yeri vardır. Bu maksatla pazara sürülmüş olan binlerce farklı eser bulunmaktadır. Kilo verdirdiği ileri sürülen bitkisel zayıflama mamüllerinin içeriklerinde üreticileri tarafınca altın çilek, African mango, Acai berry, Meksika biberi üzere bitkilerin yer aldığı belirtilmektedir. Lakin yapılan birfazlaca araştırmada bu mamüllerin ortasında tiroid hormonları, diüretikler, laksatifler, kafein, sempatomimetikler ve sibutramin üzere hayli çeşitli ilaç etken unsurunun bulunduğu gösterilmiştir (9-13). Bitkisel mamüllerin üzerinde “ilaç” olmadıkları, “gıda takviyesi” yahut “destekleyici ürün” oldukları belirtilmektedir ve bu mamüllerin ortasında ilaç etken hususlarının bulunması yasadışıdır ve yasaktır. Lakin bitkisel zayıflama mamüllerinin içeriğinde belirtilmeyen ya da gizlenen bu etkin ilaçlar olağan bireylerde dahi istenmeyen yahut yan tesirlere niye olabilirken hassas bireylerde ise mevte kadar varabilen istenmeyen sonuçlara niye olabilirler (6-7). Hassas bireyler toplumun ortasında dağınık olarak bulunabilir ve kimlerin hassas olabileceğini de birden fazla vakit öngörmek mümkün değildir. Ayrıyeten çocuklar, yaşlılar, hamile yahut emziren bayanlar, karaciğer-böbrek üzere organ yetmezliği olanlar, kalp-damar, nörolojik, psikiyatrik ve sindirim sistemi hastalığı olan şahıslar bitkisel zayıflama mamüllerinin içine gizlenmiş faal ilaçlara karşı epeyce daha hassas olabilirler.
Üstte kelamı edildiği üzere bitkisel zayıflama mamüllerinin ortasında çeşitli tesir düzenekleriyle kilo kaybına yol açan yahut en azından yol açıyormuş üzere görünen şu ilaçlar bulunmaktadır; tiroid hormonları, diüretikler, laksatifler, kafein, sempatomimetikler ve sibutramin.
Tiroid hormonları:
Tiroksin (T4) ve etkin formu olan triiyodotironin (T3) tüm beden dokularında olağan büyüme ve gelişmeyi, hem de olağan fonksiyonların sürdürülmesini sağlar (14). Tiroid hormonlarının hücresel seviyedeki tesirleri ise glukoz ve oksijenin hücre içine girişini, glukozun yıkılmasını, oksijenle birleştirilmesini (oksidatif fosforilasyon), oksijen tüketimini ve güç üretimini (hücrelerde güç kaynağı olarak kullanılan ATP üretimini) artırarak hem metabolizma suratını belirler birebir vakitte kalorijenik tesir gösterir (14). Bu tesirleri niçiniyle tiroid hormonunun fazlalığında (mesela hipertiroidi hastalığında) etkilenen şahısta kilo kaybı ortaya çıkar. Tiroid hormonlarının bu tesirleri yüzünden bitkisel zayıflama mamüllerine karıştırıldığı bilinmektedir (9). İçinde tiroid hormonu bulunan bir bitkisel eserin kullanılması sırasında şahısta istenmeyen biroldukca tesir ortaya çıkabilir, bunlar içinde ; sonluluk, agresivite, çok hareketlilik, duygusal dengesizlikler, iştah artışı, kan basıncı artışı, çarpıntı ve kalpte ritim bozuklukları, kalp yetmezliği, göğüs ağrısı, nefes darlığı, ishal, sık dışkılama, terleme, sıcağa tahammülsüzlük, gözlerde şişme ve gözlerin dışarı hakikat fırlaması, protein seviyesinin düşmesi, kas güçsüzlüğü, yorgunluk, kemik erimesi, kanda kalsiyum artışı, adet düzensizlikleri, azalmış üreme yeteneği ve kısırlık, kan imalinin artmasına karşın kırmızı kan hücre zamanı (turnover) arttığı için ortaya çıkan kansızlık, kanda hür yağ asidi ve şeker artışı, trigliserid ve kolesterol düşmesi, artmış hormon yıkımı, artmış vitamin ihtiyacı ve artmış ilaç metabolizması sayılabilir (14). İçinde tiroid hormonu gizlenmiş bu çeşit bir bitkisel eseri kullanan şahısta kalp-damar, nörolojik, psikiyatrik, sindirim, metabolik, kan (hematolojik) ve kas-iskelet sistemi hastalığı bulunması durumunda üstte sayılan tesirler epey daha şiddetli olabilir, dahası var olan hastalığın seyri değişebilir. Bu niçinle bu çeşit hastalığı olanların bitkisel zayıflama eseri kullanmaması ya da kullanmadan evvel ve kullanması sırasında bu tesirlere karşı son derece dikkatli olması ve bu tıp bir tesirin çıkması durumunda da derhal bitkisel zayıflama eserini kesip bir sıhhat kuruluşuna başvurması gereklidir.
Diüretikler:
Diüretik ilaçlar böbrek fonksiyonları üstündeki tesirleriyle sodyum ve su atılımını artıran, yani idrar oluşumunu artıran ilaçlardır (15). Diüretik ilaçlar böbreklerde esasen sodyumun geri alımını baskılayarak idrarla atılmasını, birlikteinde de su kaybedilmesine yol açarlar. Diüretikler su ve sodyum atılımını artırarak, beden sıvılarının hacmen azalması niçiniyle bedende süreksiz bir kilo kaybı oluştururlar. Kaybedilen beden yükü yağ değil su olduğu için bu durum kalıcı değildir. Su yahut sulu besin ve içeceklerin alınmasıyla bedendeki su ölçüsü eski haline getirilir ve beden tartısındaki kayıp ortadan kaldırılır. Diüretik ilaçların beden tartısı üstündeki tesirleri süratli ortaya çıktığı için bitkisel zayıflama eseri üreticileri tarafınca çoğunlukla bu sahtekârlık yapılmaktadır (10). İçinde diüretik bulunan bir bitkisel eserin kullanılması sırasında bireyde istenmeyen tesirler ortaya çıkabilir, bunlar; sıvı ve elektrolit kaybı (kanda sodyum, potasyum, magnezyum, kalsiyum, klor, fosfat ve hidrojen iyonlarının azalması) kan pH’sının alkaliye kayması (metabolik alkaloz), baş dönmesi, tansiyon düşüklüğü ve buna ikincil çarpıntı, kalp suratının artması ve ritim bozuklukları, beden sıvısının kaybı, kan şekerinin artması ve idrarla şeker kaybı, kanda lipidlerin yükselmesi, pankreas iltihabı (pankreatit), safra akımının azalması niçiniyle ortaya çıkan sarılık, kas güçsüzlüğü ve kramplardır (15). İçinde diüretik ilaç unsuru gizlenmiş bu çeşit bir bitkisel eseri kullanan bireyde kalp-damar, metabolik (mesela diyabet) ve kas-iskelet sistemi hastalığı bulunması durumunda üstte tesirler epeyce daha şiddetli olabilir. Ayrıyeten bitkisel zayıflama eserinin içine gizlenmiş husus diüretik ilaçlar ortasında en sık kullanılan tiyazid türevlerine ilişkin bir ilaç ise ve buna maruz kalan kişi hem de kalp yetmezliği tedavisi için kalp glikozidi (mesela digoksin) yahut bir psikiyatrik hastalık olan mani için lityum alıyorsa, dijital ve lityum zehirlenmesi ortaya çıkabilir. Prostat büyümesi (benign prostat hipertrofisi) yahut idrar yollarında taş üzere üriner siteminde tıkayıcı hastalığı olanlarda diüretik tesirli bir hususun kullanılması durumunda idrar akışı engelleneceğinden dolayı biriken idrarın böbreklerde önemli harabiyet oluşturması üzere epey daha ziyanlı sonuçlar doğurabilir. Bunun kararında da böbrekler şişer (hidronefroz) ve böbrek kaybı kelam konusu olabilir. Bu niçinle kalp-damar, metabolik, idrar yolları ve kas-iskelet sistemi hastalığı olanların ve dijital ya da lityum kullananların bitkisel zayıflama eseri kullanmaması ya da kullanmadan evvel ve kullanması sırasında bu tesirlere karşı son derece dikkatli olması gerekir.
Laksatifler:
Sindirim sisteminde (gastrointestinal sistem) bulunduklarında dışkının yumuşamasını sağlayan ilaçlara laksatif (müshil), dışkının sulu biçimde kalmasını sağlayan ilaçlara ise pugatif (kuvvetli müshil) denir. Tüm laksatif yahut purgatif ilaçların ortak tesiri dışkı ile net su kaybına niye olmalarıdır. Laksatif-purgatif ilaçların çeşitli tesir düzenekleri bulunmaktadır; bunlardan kimileri suyla temas ettiklerinde şişerek (mesela kepekli yiyecekler) kitle tesiri ile dışkının atılmasını kolaylaştırırken, kimisi ise barsak mukozasını tahriş ederek (mesela Hint yağı) dışkının sulu biçimde kalmasını sağlarlar. Birtakımı da (mesela mannitol) ozmotik tesirle suyu barsak ortasında tutarak atılmasını sağlar. Hangi tesir düzeneği olursa olsun laksatif-purgatif ilaçların tesiri dışkı yoluyla su kaybıdır. Bu niçinle motamot üstte kelamı edilen diüretik ilaçlarda olduğu üzere bedenden sıvı kaybı yaptıkları için kısa müddetliğine kilo kaybı yapmış üzere görünseler de ağız yolundan sıvının tekrar alınması bu etkiyi ortadan kaldırır. Yani tartıda oluşturdukları azalma kısa periyodiktir. Aslında barsakta tahriş oluşturdukları ve laksatif-purgatif tesir gösterdikleri için kimi bitkiler tıpta bu hedefle ilaç olarak kullanılmaktadır. Bunlar, kepekli ve lifli bitkiler, Aloe veradan elde edilen aloin ve sinameki bitkisinden elde edilen senna glikozidleridir. Misal biçimde öteki biroldukça bitki de barsağı tahriş ederek tesir gösterebilmektedir. Aslında bunun sebebi barsakların bedene yararlı olmadığını düşündüğü bu içeriğin süratle bertaraf edilmesini sağlamaktır. Yani barsaklar bizi korumak için ziyanlı olarak kabul ettiği bu bitkiyi atmaya çalışmaktadır. ötürüsıyla bu biçimde bir sistemin beden için yararlı olduğu düşünülemez. Bitkileri savunan kimi bazı şahıslar dışkının zehirli bir içerik olduğu fikriyle olsa gerek “detoks yapmak” üzere son derece bilim dışı bir yol izleyerek ne kıymetine olursa olsun dışkıdan kurtulmanın peşine düşmüş üzere görünmektedirler (16). halbuki dışkılama sindirilmemiş artıkların ve barsaklarda (besin, su, ve ısı olduğu için doğal olarak) oluşan bakterilerin atılmasını sağlayan büsbütün olağan bir olaydır. Zayıflama sağladığı argüman edilen bitkisel mamüllerin ortasında laksatif-purgatif tesirli ilaç olmasa bile içeriğindeki bitki ya da bitkilerin bu düzenek ile laksatif tesir göstermeleri ve süreksiz kilo kaybına niye olmaları mümkündür. Aslında üstte da kelamı edildiği üzere gerçek bir kilo kaybı sağlamazlar. Ayrıyeten sindirim sistemi hastalığı bulunanların, ortasında ilaç olsun ya da olmasın bu tıp eserleri kullanmaları sakıncalı olabilir.
Kafein:
Bir metilksantin olan kafein, hücre ortasında uyarıcı tesirler oluşturan bir sinyal sisteminin (siklik AMP ya da cAMP) yıkımını engelleyerek hücre ortasındaki seviyelerini artırır (14). Metilksantinler ayrıyeten hücreleri baskılayıcı özellik gösteren bir husus olan adenozinin tesirlerini de baskılayarak hücrelerin uyarılmasını sağlarlar (14). Her iki tesir sistemi da hücrelerin aktivitesini artırarak metabolik suratlarını, ötürüsıyla da güç üretimlerini artırır. Metilksantinler böbrek üstündeki tesirleriyle diüretik tesir de gösterebilirler (14). Bu niçinle biroldukca bitkisel zayıflama eserinde, birebir vakitte yüksek ölçülerde kafein bulunur (11). Kafein içeren bitkisel eserlerde “yağları yakar” yahut “metabolizmayı hızlandırır” üzere sözler bulunmaktadır (14). Kafein ve öbür metilksantinler merkezi hudut sistemi ve kalp-damar sisteminde uyarılmaya yol açar. Bunun kararı olarak hudut hücrelerinin aktivitesi artar ve huzursuzluk, ajitasyon, gerginlik ve akut psikoz ile kalp çarpıntısı ve ritim bozuklukları ile göğüs ağrısı ortaya çıkabilir. Hatta daha yüksek ölçülerde maruz kalındığında sara gibisi nöbetler ve kalp durması ve vefat görülebilir. Ayrıyeten yüksek kafein içeriği güç içeceklerinde de bulunmaktadır ve bu mamüllerin bilinçsizce tüketilmesiyle mevte kadar varabilen biroldukca istenmeyen tesir görülmektedir (17). Bu niçinle ortasında kafein bulunan zayıflatıcı bitkisel mamüllerin nörolojik, psikiyatrik yahut kalp-damar sistemi hastalığı olanlar tarafınca kullanılması önemli sıhhat riskleri oluşturabilir.
Sempatomimetikler:
Hudut sisteminin irademizle çalışan kısmı hareketlerimizi sağlayan iskelet kaslarına giden ihtarları taşır. Lakin kalp atış sayısı, kan basıncı, barsak hareketleri, salgılar üzere daha biroldukça fizyolojik olayı irademizle denetim edemeyiz. Hudut sisteminin irademiz haricinde kalan fonksiyonları yerine getiren bu kısmına otonom hudut sistemi ismi verilir. Otonom hudut sisteminin de sindirim ve dinlenme üzere olaylar sırasında etkin olan kısmına parasempatik hudut sistemi denir. Otonom hudut sisteminin sempatik kısmı ise tehlikeli bir durumla karşılaşıldığında bedeni “savaş ya da kaç” durumuna hazır hale getirir (14-15). Sempatik aktivite artışıyla tüm bedende tam bir “alarm” durumu ortaya çıkartılır. Ortaya çıkan bu tesirlerden kimileri, kan basıncı ve kalp suratında artış, göz bebeklerinin büyümesi, bronş ve barsaklar üzere düz kaslı organlarda besbelli gevşeme, kan şekerinin yükselmesi ve tüylerin diken diken olmasıdır. Sempatik hudut sisteminin tesirlerinden biri de, hem direkt tesirlerinden sorumlu olan bir tıp reseptörünün (alfa adrenerjik) merkezi hudut sisteminde uyarılmasıyla, birebir vakitte kan şekerinin artırılması yüzünde iştah azalmasıdır. İştahın azalması kilo denetimi için pek düzgün bir tesir düzeneği olarak görülebilir. Lakin sempatik aktivite artışı daima bir hal aldığında tüm doku ve organlarda oluşan gerilim fazlaca önemli sonuçlara niye olabilir (18-19). Bu gayeyle kullanılan biroldukça sempatomimetik ilaç bulunmaktadır. Bunlar efedrin ve türevleri, fenilpropanolamin, fenfluramin, fentermin ve amfetamin türevleridir (18-19). Bu mamüllerin kullanmasına bağlı kalp-damar, kas-iskelet, teneffüs, sindirim ve merkezi hudut sistemi üzere birfazlaca organ ve sisteme ilişkin istenmeyen tesirler ve vefatlar bildirilmiştir (18-20). Bunlar içinde hipertansiyon, kalp ritim bozuklukları, pulmoner hipertansiyon, kan basıncı artışına ikincil beyin kanamaları, çizgili kaslarda erime (rabdomiyoliz), karaciğer hasarı (hepatotoksisite) ve mevt bulunmaktadır (18-21).
Sibutramin:
Sibutramin ülkemizde 2001 yılında Reductil® ticari ismiyle ruhsat almış ve obezite tedavisinde kullanıma girmiş bir ilaçtır. Fakat oluşturduğu kardiyovasküler riskler (özellikle kalp krizi ve aritmi) niçiniyle 2010 yılında biroldukça ülke ile birlikte Türkiye’de de ruhsatı iptal edilmiştir (22). Sibutramin merkezi hudut sisteminde serotonin, noradrenalin ve dopamin geri alımını baskılayıp iştahı azaltmak suretiyle kilo verilmesini sağlar. Birfazlaca ülkede artık ilaç olarak kullanılmadığı biçimde bitkisel zayıflama mamüllerinin birçoklarında sibutramin tespit edilmiştir (13, 23-24). Ağız kuruluğu, paradoksal iştah artışı, bulantı, tat bozukluğu, midede yanma ve tahriş, kabızlık, uyku bozukluğu, sersemlik, his bozuklukları, adet krampları, baş ağrısı, kızarma, kas ve eklem ağrıları, kan basıncı ve kalp suratı artışı üzere yan tesirler oluşturan sibutraminin en önemli tesirleri kalp ritmi bozukluklarıve kalp krizidir (25). Tüm dünyada ortasında sibutramin katıştırılmış bitkisel zayıflama eserleri niçiniyle biroldukca vefat bildirilmiştir (26-27). Bu çeşit eserleri kullananların kilo vermek yerine biroldukça yan etkiyi yaşamaları, dahası hayatlarının tehlike girmesi yahut ömürlerini kaybetmeleri mümkünlüğü bulunmaktadır.
Sonuç:
Televizyon, mecmua, gazete, internet üzere birfazlaca mecrada yaygın olarak tanıtılan yahut husus edilen veya yakın çevrelerce tavsiye edilen bitkisel zayıflama eserleri tanıtıldıkları üzere “mucize” değil tam bilakis üstte kelamı edildiği üzere vefata kadar varabilen birfazlaca olumsuz tesire niye olabilen eserlerdir. Üstelik “tamamen doğal”, “bitkisel” üzere sözler insanların aklında bu mamüllerin inançlı olduğu algısı yaratmaktadır. Bu algıda olan bir kişinin, kullandığı bitkisel zayıflama eserinden ziyan gelmeyeceğini düşünmesi kuvvetle muhtemeldir. Doğal olduğu için zararsız diye düşünerek kullanılan bitkisel zayıflama eserleri, ortasında yer alan kullanım biçiminden farklı olarak (mesela daha süratli kilo vermek gayesiyle önerilenden daha fazlaca ve/veya daha sık aralıklarla) alınması olağan bireylerde bile istenmeyen durumlara niye olabilir. Bundan dolayı T.C. Sıhhat Bakanlığı bitkisel mamüllerin kullanmasıyla mağdur olan bireylerin işbirliğiyle hazırlamış olduğu bilgilendirici ve bilinçlendirici kamu spotlarını ulusal kanallarda gösterilmesini sağlamıştır (28).
Öbür taraftan, “Gıda Takviyesi”, “Bitkisel Ürün”, “Destekleyici Ürün” vb. isimlerle Besin Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının ilgili mevzuatına göre besin takviyesi olarak müsaade alındıktan daha sonra, piyasaya arz sürecinde tedavi edici tesiri olduğu belirtilerek aldatıcı ve aldatıcı beyanlarla tüketiciye sunulduğu bilinen bu çeşit eserlerle ilgili olarak, 663 sayılı kanun kararında kararnamenin 27’inci hususuyla Sıhhat Bakanlığına tanınan yetki çerçevesinde direkt toplatma ve imha üzere süreçler yapılmaktadır (22). Sıhhat Bakanlığı bununla birlikte Besin Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından bu tıp mamüllerin toplatılması ve müsaadelerin bir daha kıymetlendirilmesi, Reklam Heyeti ve Radyo Televizyon Üst Şurasından gerekli müeyyidelerin uygulanması, mamüllerin internet üzerinden tanıtım ve satışının yapılması halinde ise Bilgi Teknolojileri ve Bağlantı Kurumundan sitelere erişimin engellenmesi üzere taleplerde de bulunabilmektedir (22). Ayrıyeten, kelam konusu fiiller halk sıhhatini tehdit etmesi ve halkın yanıltılması tarafıyla Türk Ceza Kanunu bakımından da hata teşkil ettiği düşünüldüğü durumlarda da ilgili Cumhuriyet Savcılıklarına kabahat duyurusunda bulunulmaktadır (22).
İçeriğinde ne olduğundan emin olunmadan bitkisel zayıflama mamüllerinin tüketilmesi istenmeyen biroldukça tesire niye olabilir. Bitkisel zayıflama eseri kullanan yahut kullanacak olan şahısların üstte sayılan istenmeyen tesirlere karşı uyarılması tüm sıhhat çalışanlarının ve ilgili kamu yahut özel kurum ve kuruluşlarının sorumluluğudur. Bitkisel zayıflama eseri kullanan şahıslarda istenmeyen tesirlerin ortaya çıkması durumunda da bu durum “advers tesir bildirim formu” ile derhal Türkiye Tıbbi Aygıt ve İlaç Kurumu Risk Dairesi Başkanlığı bünyesinde bulunan Türkiye Farmakovijilans Merkezine (TÜFAM) bildirilmelidir (29).
Kaynaklar.
1- Ersöz T. Bitkisel İlaçlar ve Besin Destekleri ile İlgili Genel Yaklaşım ve Problemler. Türkiye Eczacılar Birliği Yayını/Meslek İçi Daima Eğitim Mecmuası 2012; 27-28: 10-20.
2- World Health Organization. WHO General Guidelines for Methodologies on Research and Evaluation of Traditional Medicine. World Health Organization, Vol 1. Geneva. 2000.
3- Kartal M, Fazilet SA. Bitkisel Eserlerde Dünya Pazarı ve Türkiye. Türkiye Eczacılar Birliği Yayını/Meslek İçi Daima Eğitim Mecmuası 2012; 27-28: 38-43.
4- Haneef J, Shaharyar M, Husain A, Rashid M, Mishra R, Siddique NA, Pal M. Analytical methods for the detection of undeclared synthetic drugs in traditional herbal medicines as adulterants. Drug Testing and Analysis. 2013; 5 (8): 607-613.
5- Posadzki P, Watson L, Ernst E. Contamination and adulteration of herbal medicinal products (HMPs): an overview of systematic reviews. European Journal of Clinical Pharmacology. 2013; 69 (3): 295-307.
6- http://www.radikal.com.tr/saglik/gida_takviyesi_degil_tam_bir_olum_tuzagi-1094884 (son erişim: 15-12-2013).
7- http://www.hurriyet.com.tr/gundem/18153631.asp (son erişim: 15-12-2013).
8- World Health Organization, Obesity: Veri and Statistics, 2012; (http://www.euro.who.int/en/health-topics/noncommunicable-diseases/obesity/data-and-statistics) (son erişim: 15-12-2013).
9- Khazana M, Hedayatib M, Askaria S, Sevgilisi F. Adulteration of products sold as Chinese Herbal medicines for weight loss with thyroid hormones and PCP. Journal of Herbal Medicine. 2013; 3 (1): 39-43.
10- Lançanova Moreiraa AP, Mottab MJ Kısım Molinb TR, Vianaab C, de Carvalho LM. Determination of diuretics and laxatives as adulterants in herbal formulations for weight loss. Food Additives & Contaminants: Part A. 2013; 30 (7): 1230-1237.
11- Cohen PA, Attipoe S, Travis J, Stevens M, Deuste P. Caffeine Content of Dietary Supplements Consumed on Military Bases. JAMA Intern Med. 2013; 173 (7): 592-594.
12- Haller CA, Benowitz NL. Adverse Cardiovascular and Central Nervous System Events Associated with Dietary Supplements Containing Ephedra Alkaloids. N Engl J Med. 2000; 343:1833-1838.
13- Ozdemir B, Sahin I, Kapucu H, Celbis O, Karakoc Y, Erdogan S, Onal Y. How safe is the use of herbal weight-loss products sold over the Internet? Hum Exp Toxicol. 2013; 32: 101-106.
14- Bertram Katzung, Susan Masters, Anthony Trevor. Basic & Clinical Pharmacology. 9. Mc Graw Hill & Lange, 2004; 886-895.
15- Heinz Lüllmann, Klaus Mohr, Albrecht Ziegler, Detlef Bieger. Color Atlas of Pharmacology. 2. Thieme, 2000; 158-165.
16- http://www.maranki.com/1601_Lavman-seti-hediyeli-kitap-kampanyamizdan-mutlaka-yararlanin.html (son erişim: 15-12-2013).
17- Goldfarb M, Tellier C, Thanassoulis G. Review of Published Cases of Adverse Cardiovascular Events After Ingestion of Energy Drinks. The American Journal of Cardiology. 2014; 113 (1): 168-172.
18- Stahl CE, Borlongan CV, Szerlip M, Szerlip H. No pain, no gain–exercise-induced rhabdomyolysis associated with the performance enhancer herbal supplement ephedra. Med Sci Monit. 2006 Sep;12(9):CS81-4.
19- Ioannides-Demos LL, Proietto J, Tonkin AM, McNeil JJ. Safety of Drug Therapies Used for Weight Loss and Treatment of Obesity. Drug Safety. 2006; 29 (4): 277-302.
20- Elsayed RK, Glisson JK, Minor DS. Rhabdomyolysis associated with the use of a mislabeled “acai berry” dietary supplement. Am J Med Sci. 2011; 342 (6): 535-538.
21- Pittler MH, Schmidt K, Ernst E. Adverse events of herbal food supplements for body weight reduction: systematic review. Obes Rev. 2005; 6 (2): 93-111.
22- http://www2.tbmm.gov.tr/d24/7/7-7892sgc.pdf (son erişim: 15-12-2013).
23- Vaysse J, Balayssac S, Gilard V, Desoubdzanne D, Malet-Martino M, Martino R. Analysis of adulterated herbal medicines and dietary supplements marketed for weight loss by DOSY 1H-NMR. Food Addit Contam Part A Chem Anal Control Expo Risk Assess. 2010; 27 (7): 903-916.
24- Arıburnu E, Uludağ MF, Yalçınkaya H, Yesilad E. Comparative determination of sibutramine as an adulterant in natural slimming products by HPLC and HPTLC densitometry. Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis. 2012; 64-65: 77-81.
25- Sibel Göksel S. Oğuz Kayaalp. Rasyonel Tedavi Tarafından Tıbbi Farmakoloji. 12. Pelikan Yayıncılık, 2009; 871-883.
26- Harrison-Woolrych M, Ashton J, Herbison P. Fatal and Non-Fatal Cardiovascular Events in a General Population Prescribed Sibutramine in New Zealand. Drug Safety. 2010; 33 (7): 605-613.
27- Eroğlu E, Gemici G, Bayrak F, Kalkan AK, Değertekin M. Acute myocardial infarction in a 24 year-old man possibly associated with sibutramine use. International Journal of Cardiology. 2009 (Letter to the Editor): e43–e45
28- http://www.sabah.com.tr/Yasam/2013/03/05/bitkisel-ilaclara-karsi-kamu-spotu (son erişim: 15-12-2013).
29- http://www.titck.gov.tr/Detail.aspx?pages=/PortalAdmin/Uploads/Titck/News/HBR-deeeed29-35170.htm (son erişim: 15-12-2013).
Prof. Dr. Atila Karaalp
Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi
Tıbbi Farmakoloji Anabilim Kısmı Öğretim Üyesi
Yeryüzünde bulunan tüm bitki çeşitlerinin 250.000 ila 500.000 içinde olduğu ve bunlardan 70.000 kadarının şifa gayesiyle kullanıldığı kestirim edilmektedir (1). Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) 21.000 bitkinin bitkisel tedavi gayesiyle yaygın olarak kullanıldığını belirtmektedir (1). çok geniş kullanım alanı olan bitkisel eserler DSÖ’ne bakılırsa “bitkilerin kök, yaprak, çiçek, kabuk, tohum üzere kısımları yahut bu kısımlardan hazırlanan ekstreler ya da bitkilerden bir süreç kararı elde edilen materyaller” olarak tanımlanmaktadır (2). Bitkilerden kimyasal süreçlerle elde edilen ve tıpta ilaç olarak kullanılan saf bileşikler (mesela atropin, morfin vb) bu tarifin haricinde kalmaktadır.
Tüm dünyada milyarlarca dolarlık bir pazar hissesine sahip olan bitkisel eserler ülkemizde de yaklaşık 3 milyar dolar civarında bir iktisada sahip olduğu düşünülmektedir (3). Bitkisel eserler, sağlıklı yaşamak, enfeksiyonlara karşı korunmak, kilo vermek, hipertansiyon, depresyon, kanser üzere çeşitli hastalıklarda tedavi olmak ve saç, kıl, tüy üzere kozmetik ve estetik emellerle tüketilmektedirler. Bu eserler, aktarlardaki karışımlardan, marketlerdeki zayıflama çaylarına, eczane gibisi dükkânlarda satılan tablet, kapsül üzere ilaç görünümlü formlardan, internette satılan çeşitli iksirlere kadar epey geniş bir yelpazede tüketicilere sunulmaktadır. Lakin birçok vakit bitkisel mamüllerin içeriğinde ne olduğu tam olarak belirtilmemekte hatta bilhassa gizlenmektedir (4). Yapılan araştırmalarda bitkisel mamüllerin içlerinde toz, polenler, böcekler ve kemirgen kalıntıları, parazitler, mikroorganizmalar, mantarlar, küf, toksinler, zirai ilaçlar (insektisidler ve pestisidler), toksik ağır metaller ve/veya ilaç etken unsurları bulunmuştur (5). Üstelik bu tıp eserler “doğal”, “bitkisel” üzere sözlerle satılmakta ve kullanıcılarında doğal olarak “zararlı değil” algısı yaratılmaktadır. Hatta bitkisel mamüllerin tanıtım ve reklamlarında “inanılmaz”, “mucize”, “süper”, “kesin çözüm” üzere tabirler kullanılarak tüketicilerin umutları sömürülmektedir. halbuki birtakım bitki cinsleri (mesela mantarlar) zehirli, hatta öldürücü olabilirler.
Bir kimyasal unsurun “ilaç” ismini alabilmesi için on yılı geçkin süren klinik araştırma fazlarından (Faz-0’dan Faz-4’e kadar) geçmesi gerekmektedir. Bu süreçte binlerce husus şu ya da bu sebeple klinik kullanıma girememekte ve klinik araştırmalara dahil edilen binlerce unsurdan yalnızca bir tanesi ilaç olarak onaylanıp tıbbi kullanıma sunulmaktadır. halbuki bitkisel eserlerde klinik araştırma fazları neredeyse hiç bir vakit yapılmadığından birçoklarının ne etkililikleri, ne de güvenlilikleri hakkında bilgi bulunmaktadır. Üstelik klinik araştırma sürecinde yalnızca bir (ya da kimi vakit iki) saf unsurun tesirleri ve güvenliği araştırılırken, bir bitki ise binlerce farklı unsurdan oluşmaktadır. Yani bitkinin içeriğindeki hangi unsur ne üzere sonuçlar doğuracağı kılı kırk yaran ve her ayrıntısı düzgünce araştıran klinik araştırma gibisi bir müddetçten geçmedikçe bilinemez. Bu niçinle bitkisel mamüllerin kullanıcıları tarafınca yanlış yahut bilinçsizce alınmaları durumunda mevte kadar varabilen istenmeyen olaylar yaşanabilir (6-7).
Obezite tüm dünyada yaygın olarak karşılaşılan kıymetli bir sıkıntıdır ve DSÖ obezite sorunu yaşayanların sayısının 1980 yılından 2008’e kadar yaklaşık iki katına çıktığını bildirmektedir8. DSÖ Avrupa Birliği bölgesinde yetişkinlerin %30-70’inin fazla kilolu, %10-30’unun ise obez olduğunu belirtmektedir (8). Kilo sorunun akılcı tahlili diyet ve antrenman eşliğinde kilonun denetimli bir biçimde yavaşça verilmesidir. Lakin çağdaş hayat stili niçiniyle beşerler bir an evvel ve de kolay yoldan, yani diyet ve idman ile kendilerini kasvete sokmadan kilo vermek istemektedirler (8). Bu niçinle beşerler “mucizevî” prosedürlere gerçek kaymakta ve bu gayeyle çoğunlukla bitkisel eserler kullanmaktadır. Bu yüzden bitkisel eserler ortasında zayıflama mamüllerinin çok kıymetli bir yeri vardır. Bu maksatla pazara sürülmüş olan binlerce farklı eser bulunmaktadır. Kilo verdirdiği ileri sürülen bitkisel zayıflama mamüllerinin içeriklerinde üreticileri tarafınca altın çilek, African mango, Acai berry, Meksika biberi üzere bitkilerin yer aldığı belirtilmektedir. Lakin yapılan birfazlaca araştırmada bu mamüllerin ortasında tiroid hormonları, diüretikler, laksatifler, kafein, sempatomimetikler ve sibutramin üzere hayli çeşitli ilaç etken unsurunun bulunduğu gösterilmiştir (9-13). Bitkisel mamüllerin üzerinde “ilaç” olmadıkları, “gıda takviyesi” yahut “destekleyici ürün” oldukları belirtilmektedir ve bu mamüllerin ortasında ilaç etken hususlarının bulunması yasadışıdır ve yasaktır. Lakin bitkisel zayıflama mamüllerinin içeriğinde belirtilmeyen ya da gizlenen bu etkin ilaçlar olağan bireylerde dahi istenmeyen yahut yan tesirlere niye olabilirken hassas bireylerde ise mevte kadar varabilen istenmeyen sonuçlara niye olabilirler (6-7). Hassas bireyler toplumun ortasında dağınık olarak bulunabilir ve kimlerin hassas olabileceğini de birden fazla vakit öngörmek mümkün değildir. Ayrıyeten çocuklar, yaşlılar, hamile yahut emziren bayanlar, karaciğer-böbrek üzere organ yetmezliği olanlar, kalp-damar, nörolojik, psikiyatrik ve sindirim sistemi hastalığı olan şahıslar bitkisel zayıflama mamüllerinin içine gizlenmiş faal ilaçlara karşı epeyce daha hassas olabilirler.
Üstte kelamı edildiği üzere bitkisel zayıflama mamüllerinin ortasında çeşitli tesir düzenekleriyle kilo kaybına yol açan yahut en azından yol açıyormuş üzere görünen şu ilaçlar bulunmaktadır; tiroid hormonları, diüretikler, laksatifler, kafein, sempatomimetikler ve sibutramin.
Tiroid hormonları:
Tiroksin (T4) ve etkin formu olan triiyodotironin (T3) tüm beden dokularında olağan büyüme ve gelişmeyi, hem de olağan fonksiyonların sürdürülmesini sağlar (14). Tiroid hormonlarının hücresel seviyedeki tesirleri ise glukoz ve oksijenin hücre içine girişini, glukozun yıkılmasını, oksijenle birleştirilmesini (oksidatif fosforilasyon), oksijen tüketimini ve güç üretimini (hücrelerde güç kaynağı olarak kullanılan ATP üretimini) artırarak hem metabolizma suratını belirler birebir vakitte kalorijenik tesir gösterir (14). Bu tesirleri niçiniyle tiroid hormonunun fazlalığında (mesela hipertiroidi hastalığında) etkilenen şahısta kilo kaybı ortaya çıkar. Tiroid hormonlarının bu tesirleri yüzünden bitkisel zayıflama mamüllerine karıştırıldığı bilinmektedir (9). İçinde tiroid hormonu bulunan bir bitkisel eserin kullanılması sırasında şahısta istenmeyen biroldukca tesir ortaya çıkabilir, bunlar içinde ; sonluluk, agresivite, çok hareketlilik, duygusal dengesizlikler, iştah artışı, kan basıncı artışı, çarpıntı ve kalpte ritim bozuklukları, kalp yetmezliği, göğüs ağrısı, nefes darlığı, ishal, sık dışkılama, terleme, sıcağa tahammülsüzlük, gözlerde şişme ve gözlerin dışarı hakikat fırlaması, protein seviyesinin düşmesi, kas güçsüzlüğü, yorgunluk, kemik erimesi, kanda kalsiyum artışı, adet düzensizlikleri, azalmış üreme yeteneği ve kısırlık, kan imalinin artmasına karşın kırmızı kan hücre zamanı (turnover) arttığı için ortaya çıkan kansızlık, kanda hür yağ asidi ve şeker artışı, trigliserid ve kolesterol düşmesi, artmış hormon yıkımı, artmış vitamin ihtiyacı ve artmış ilaç metabolizması sayılabilir (14). İçinde tiroid hormonu gizlenmiş bu çeşit bir bitkisel eseri kullanan şahısta kalp-damar, nörolojik, psikiyatrik, sindirim, metabolik, kan (hematolojik) ve kas-iskelet sistemi hastalığı bulunması durumunda üstte sayılan tesirler epey daha şiddetli olabilir, dahası var olan hastalığın seyri değişebilir. Bu niçinle bu çeşit hastalığı olanların bitkisel zayıflama eseri kullanmaması ya da kullanmadan evvel ve kullanması sırasında bu tesirlere karşı son derece dikkatli olması ve bu tıp bir tesirin çıkması durumunda da derhal bitkisel zayıflama eserini kesip bir sıhhat kuruluşuna başvurması gereklidir.
Diüretikler:
Diüretik ilaçlar böbrek fonksiyonları üstündeki tesirleriyle sodyum ve su atılımını artıran, yani idrar oluşumunu artıran ilaçlardır (15). Diüretik ilaçlar böbreklerde esasen sodyumun geri alımını baskılayarak idrarla atılmasını, birlikteinde de su kaybedilmesine yol açarlar. Diüretikler su ve sodyum atılımını artırarak, beden sıvılarının hacmen azalması niçiniyle bedende süreksiz bir kilo kaybı oluştururlar. Kaybedilen beden yükü yağ değil su olduğu için bu durum kalıcı değildir. Su yahut sulu besin ve içeceklerin alınmasıyla bedendeki su ölçüsü eski haline getirilir ve beden tartısındaki kayıp ortadan kaldırılır. Diüretik ilaçların beden tartısı üstündeki tesirleri süratli ortaya çıktığı için bitkisel zayıflama eseri üreticileri tarafınca çoğunlukla bu sahtekârlık yapılmaktadır (10). İçinde diüretik bulunan bir bitkisel eserin kullanılması sırasında bireyde istenmeyen tesirler ortaya çıkabilir, bunlar; sıvı ve elektrolit kaybı (kanda sodyum, potasyum, magnezyum, kalsiyum, klor, fosfat ve hidrojen iyonlarının azalması) kan pH’sının alkaliye kayması (metabolik alkaloz), baş dönmesi, tansiyon düşüklüğü ve buna ikincil çarpıntı, kalp suratının artması ve ritim bozuklukları, beden sıvısının kaybı, kan şekerinin artması ve idrarla şeker kaybı, kanda lipidlerin yükselmesi, pankreas iltihabı (pankreatit), safra akımının azalması niçiniyle ortaya çıkan sarılık, kas güçsüzlüğü ve kramplardır (15). İçinde diüretik ilaç unsuru gizlenmiş bu çeşit bir bitkisel eseri kullanan bireyde kalp-damar, metabolik (mesela diyabet) ve kas-iskelet sistemi hastalığı bulunması durumunda üstte tesirler epeyce daha şiddetli olabilir. Ayrıyeten bitkisel zayıflama eserinin içine gizlenmiş husus diüretik ilaçlar ortasında en sık kullanılan tiyazid türevlerine ilişkin bir ilaç ise ve buna maruz kalan kişi hem de kalp yetmezliği tedavisi için kalp glikozidi (mesela digoksin) yahut bir psikiyatrik hastalık olan mani için lityum alıyorsa, dijital ve lityum zehirlenmesi ortaya çıkabilir. Prostat büyümesi (benign prostat hipertrofisi) yahut idrar yollarında taş üzere üriner siteminde tıkayıcı hastalığı olanlarda diüretik tesirli bir hususun kullanılması durumunda idrar akışı engelleneceğinden dolayı biriken idrarın böbreklerde önemli harabiyet oluşturması üzere epey daha ziyanlı sonuçlar doğurabilir. Bunun kararında da böbrekler şişer (hidronefroz) ve böbrek kaybı kelam konusu olabilir. Bu niçinle kalp-damar, metabolik, idrar yolları ve kas-iskelet sistemi hastalığı olanların ve dijital ya da lityum kullananların bitkisel zayıflama eseri kullanmaması ya da kullanmadan evvel ve kullanması sırasında bu tesirlere karşı son derece dikkatli olması gerekir.
Laksatifler:
Sindirim sisteminde (gastrointestinal sistem) bulunduklarında dışkının yumuşamasını sağlayan ilaçlara laksatif (müshil), dışkının sulu biçimde kalmasını sağlayan ilaçlara ise pugatif (kuvvetli müshil) denir. Tüm laksatif yahut purgatif ilaçların ortak tesiri dışkı ile net su kaybına niye olmalarıdır. Laksatif-purgatif ilaçların çeşitli tesir düzenekleri bulunmaktadır; bunlardan kimileri suyla temas ettiklerinde şişerek (mesela kepekli yiyecekler) kitle tesiri ile dışkının atılmasını kolaylaştırırken, kimisi ise barsak mukozasını tahriş ederek (mesela Hint yağı) dışkının sulu biçimde kalmasını sağlarlar. Birtakımı da (mesela mannitol) ozmotik tesirle suyu barsak ortasında tutarak atılmasını sağlar. Hangi tesir düzeneği olursa olsun laksatif-purgatif ilaçların tesiri dışkı yoluyla su kaybıdır. Bu niçinle motamot üstte kelamı edilen diüretik ilaçlarda olduğu üzere bedenden sıvı kaybı yaptıkları için kısa müddetliğine kilo kaybı yapmış üzere görünseler de ağız yolundan sıvının tekrar alınması bu etkiyi ortadan kaldırır. Yani tartıda oluşturdukları azalma kısa periyodiktir. Aslında barsakta tahriş oluşturdukları ve laksatif-purgatif tesir gösterdikleri için kimi bitkiler tıpta bu hedefle ilaç olarak kullanılmaktadır. Bunlar, kepekli ve lifli bitkiler, Aloe veradan elde edilen aloin ve sinameki bitkisinden elde edilen senna glikozidleridir. Misal biçimde öteki biroldukça bitki de barsağı tahriş ederek tesir gösterebilmektedir. Aslında bunun sebebi barsakların bedene yararlı olmadığını düşündüğü bu içeriğin süratle bertaraf edilmesini sağlamaktır. Yani barsaklar bizi korumak için ziyanlı olarak kabul ettiği bu bitkiyi atmaya çalışmaktadır. ötürüsıyla bu biçimde bir sistemin beden için yararlı olduğu düşünülemez. Bitkileri savunan kimi bazı şahıslar dışkının zehirli bir içerik olduğu fikriyle olsa gerek “detoks yapmak” üzere son derece bilim dışı bir yol izleyerek ne kıymetine olursa olsun dışkıdan kurtulmanın peşine düşmüş üzere görünmektedirler (16). halbuki dışkılama sindirilmemiş artıkların ve barsaklarda (besin, su, ve ısı olduğu için doğal olarak) oluşan bakterilerin atılmasını sağlayan büsbütün olağan bir olaydır. Zayıflama sağladığı argüman edilen bitkisel mamüllerin ortasında laksatif-purgatif tesirli ilaç olmasa bile içeriğindeki bitki ya da bitkilerin bu düzenek ile laksatif tesir göstermeleri ve süreksiz kilo kaybına niye olmaları mümkündür. Aslında üstte da kelamı edildiği üzere gerçek bir kilo kaybı sağlamazlar. Ayrıyeten sindirim sistemi hastalığı bulunanların, ortasında ilaç olsun ya da olmasın bu tıp eserleri kullanmaları sakıncalı olabilir.
Kafein:
Bir metilksantin olan kafein, hücre ortasında uyarıcı tesirler oluşturan bir sinyal sisteminin (siklik AMP ya da cAMP) yıkımını engelleyerek hücre ortasındaki seviyelerini artırır (14). Metilksantinler ayrıyeten hücreleri baskılayıcı özellik gösteren bir husus olan adenozinin tesirlerini de baskılayarak hücrelerin uyarılmasını sağlarlar (14). Her iki tesir sistemi da hücrelerin aktivitesini artırarak metabolik suratlarını, ötürüsıyla da güç üretimlerini artırır. Metilksantinler böbrek üstündeki tesirleriyle diüretik tesir de gösterebilirler (14). Bu niçinle biroldukca bitkisel zayıflama eserinde, birebir vakitte yüksek ölçülerde kafein bulunur (11). Kafein içeren bitkisel eserlerde “yağları yakar” yahut “metabolizmayı hızlandırır” üzere sözler bulunmaktadır (14). Kafein ve öbür metilksantinler merkezi hudut sistemi ve kalp-damar sisteminde uyarılmaya yol açar. Bunun kararı olarak hudut hücrelerinin aktivitesi artar ve huzursuzluk, ajitasyon, gerginlik ve akut psikoz ile kalp çarpıntısı ve ritim bozuklukları ile göğüs ağrısı ortaya çıkabilir. Hatta daha yüksek ölçülerde maruz kalındığında sara gibisi nöbetler ve kalp durması ve vefat görülebilir. Ayrıyeten yüksek kafein içeriği güç içeceklerinde de bulunmaktadır ve bu mamüllerin bilinçsizce tüketilmesiyle mevte kadar varabilen biroldukca istenmeyen tesir görülmektedir (17). Bu niçinle ortasında kafein bulunan zayıflatıcı bitkisel mamüllerin nörolojik, psikiyatrik yahut kalp-damar sistemi hastalığı olanlar tarafınca kullanılması önemli sıhhat riskleri oluşturabilir.
Sempatomimetikler:
Hudut sisteminin irademizle çalışan kısmı hareketlerimizi sağlayan iskelet kaslarına giden ihtarları taşır. Lakin kalp atış sayısı, kan basıncı, barsak hareketleri, salgılar üzere daha biroldukça fizyolojik olayı irademizle denetim edemeyiz. Hudut sisteminin irademiz haricinde kalan fonksiyonları yerine getiren bu kısmına otonom hudut sistemi ismi verilir. Otonom hudut sisteminin de sindirim ve dinlenme üzere olaylar sırasında etkin olan kısmına parasempatik hudut sistemi denir. Otonom hudut sisteminin sempatik kısmı ise tehlikeli bir durumla karşılaşıldığında bedeni “savaş ya da kaç” durumuna hazır hale getirir (14-15). Sempatik aktivite artışıyla tüm bedende tam bir “alarm” durumu ortaya çıkartılır. Ortaya çıkan bu tesirlerden kimileri, kan basıncı ve kalp suratında artış, göz bebeklerinin büyümesi, bronş ve barsaklar üzere düz kaslı organlarda besbelli gevşeme, kan şekerinin yükselmesi ve tüylerin diken diken olmasıdır. Sempatik hudut sisteminin tesirlerinden biri de, hem direkt tesirlerinden sorumlu olan bir tıp reseptörünün (alfa adrenerjik) merkezi hudut sisteminde uyarılmasıyla, birebir vakitte kan şekerinin artırılması yüzünde iştah azalmasıdır. İştahın azalması kilo denetimi için pek düzgün bir tesir düzeneği olarak görülebilir. Lakin sempatik aktivite artışı daima bir hal aldığında tüm doku ve organlarda oluşan gerilim fazlaca önemli sonuçlara niye olabilir (18-19). Bu gayeyle kullanılan biroldukça sempatomimetik ilaç bulunmaktadır. Bunlar efedrin ve türevleri, fenilpropanolamin, fenfluramin, fentermin ve amfetamin türevleridir (18-19). Bu mamüllerin kullanmasına bağlı kalp-damar, kas-iskelet, teneffüs, sindirim ve merkezi hudut sistemi üzere birfazlaca organ ve sisteme ilişkin istenmeyen tesirler ve vefatlar bildirilmiştir (18-20). Bunlar içinde hipertansiyon, kalp ritim bozuklukları, pulmoner hipertansiyon, kan basıncı artışına ikincil beyin kanamaları, çizgili kaslarda erime (rabdomiyoliz), karaciğer hasarı (hepatotoksisite) ve mevt bulunmaktadır (18-21).
Sibutramin:
Sibutramin ülkemizde 2001 yılında Reductil® ticari ismiyle ruhsat almış ve obezite tedavisinde kullanıma girmiş bir ilaçtır. Fakat oluşturduğu kardiyovasküler riskler (özellikle kalp krizi ve aritmi) niçiniyle 2010 yılında biroldukça ülke ile birlikte Türkiye’de de ruhsatı iptal edilmiştir (22). Sibutramin merkezi hudut sisteminde serotonin, noradrenalin ve dopamin geri alımını baskılayıp iştahı azaltmak suretiyle kilo verilmesini sağlar. Birfazlaca ülkede artık ilaç olarak kullanılmadığı biçimde bitkisel zayıflama mamüllerinin birçoklarında sibutramin tespit edilmiştir (13, 23-24). Ağız kuruluğu, paradoksal iştah artışı, bulantı, tat bozukluğu, midede yanma ve tahriş, kabızlık, uyku bozukluğu, sersemlik, his bozuklukları, adet krampları, baş ağrısı, kızarma, kas ve eklem ağrıları, kan basıncı ve kalp suratı artışı üzere yan tesirler oluşturan sibutraminin en önemli tesirleri kalp ritmi bozukluklarıve kalp krizidir (25). Tüm dünyada ortasında sibutramin katıştırılmış bitkisel zayıflama eserleri niçiniyle biroldukca vefat bildirilmiştir (26-27). Bu çeşit eserleri kullananların kilo vermek yerine biroldukça yan etkiyi yaşamaları, dahası hayatlarının tehlike girmesi yahut ömürlerini kaybetmeleri mümkünlüğü bulunmaktadır.
Sonuç:
Televizyon, mecmua, gazete, internet üzere birfazlaca mecrada yaygın olarak tanıtılan yahut husus edilen veya yakın çevrelerce tavsiye edilen bitkisel zayıflama eserleri tanıtıldıkları üzere “mucize” değil tam bilakis üstte kelamı edildiği üzere vefata kadar varabilen birfazlaca olumsuz tesire niye olabilen eserlerdir. Üstelik “tamamen doğal”, “bitkisel” üzere sözler insanların aklında bu mamüllerin inançlı olduğu algısı yaratmaktadır. Bu algıda olan bir kişinin, kullandığı bitkisel zayıflama eserinden ziyan gelmeyeceğini düşünmesi kuvvetle muhtemeldir. Doğal olduğu için zararsız diye düşünerek kullanılan bitkisel zayıflama eserleri, ortasında yer alan kullanım biçiminden farklı olarak (mesela daha süratli kilo vermek gayesiyle önerilenden daha fazlaca ve/veya daha sık aralıklarla) alınması olağan bireylerde bile istenmeyen durumlara niye olabilir. Bundan dolayı T.C. Sıhhat Bakanlığı bitkisel mamüllerin kullanmasıyla mağdur olan bireylerin işbirliğiyle hazırlamış olduğu bilgilendirici ve bilinçlendirici kamu spotlarını ulusal kanallarda gösterilmesini sağlamıştır (28).
Öbür taraftan, “Gıda Takviyesi”, “Bitkisel Ürün”, “Destekleyici Ürün” vb. isimlerle Besin Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının ilgili mevzuatına göre besin takviyesi olarak müsaade alındıktan daha sonra, piyasaya arz sürecinde tedavi edici tesiri olduğu belirtilerek aldatıcı ve aldatıcı beyanlarla tüketiciye sunulduğu bilinen bu çeşit eserlerle ilgili olarak, 663 sayılı kanun kararında kararnamenin 27’inci hususuyla Sıhhat Bakanlığına tanınan yetki çerçevesinde direkt toplatma ve imha üzere süreçler yapılmaktadır (22). Sıhhat Bakanlığı bununla birlikte Besin Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından bu tıp mamüllerin toplatılması ve müsaadelerin bir daha kıymetlendirilmesi, Reklam Heyeti ve Radyo Televizyon Üst Şurasından gerekli müeyyidelerin uygulanması, mamüllerin internet üzerinden tanıtım ve satışının yapılması halinde ise Bilgi Teknolojileri ve Bağlantı Kurumundan sitelere erişimin engellenmesi üzere taleplerde de bulunabilmektedir (22). Ayrıyeten, kelam konusu fiiller halk sıhhatini tehdit etmesi ve halkın yanıltılması tarafıyla Türk Ceza Kanunu bakımından da hata teşkil ettiği düşünüldüğü durumlarda da ilgili Cumhuriyet Savcılıklarına kabahat duyurusunda bulunulmaktadır (22).
İçeriğinde ne olduğundan emin olunmadan bitkisel zayıflama mamüllerinin tüketilmesi istenmeyen biroldukça tesire niye olabilir. Bitkisel zayıflama eseri kullanan yahut kullanacak olan şahısların üstte sayılan istenmeyen tesirlere karşı uyarılması tüm sıhhat çalışanlarının ve ilgili kamu yahut özel kurum ve kuruluşlarının sorumluluğudur. Bitkisel zayıflama eseri kullanan şahıslarda istenmeyen tesirlerin ortaya çıkması durumunda da bu durum “advers tesir bildirim formu” ile derhal Türkiye Tıbbi Aygıt ve İlaç Kurumu Risk Dairesi Başkanlığı bünyesinde bulunan Türkiye Farmakovijilans Merkezine (TÜFAM) bildirilmelidir (29).
Kaynaklar.
1- Ersöz T. Bitkisel İlaçlar ve Besin Destekleri ile İlgili Genel Yaklaşım ve Problemler. Türkiye Eczacılar Birliği Yayını/Meslek İçi Daima Eğitim Mecmuası 2012; 27-28: 10-20.
2- World Health Organization. WHO General Guidelines for Methodologies on Research and Evaluation of Traditional Medicine. World Health Organization, Vol 1. Geneva. 2000.
3- Kartal M, Fazilet SA. Bitkisel Eserlerde Dünya Pazarı ve Türkiye. Türkiye Eczacılar Birliği Yayını/Meslek İçi Daima Eğitim Mecmuası 2012; 27-28: 38-43.
4- Haneef J, Shaharyar M, Husain A, Rashid M, Mishra R, Siddique NA, Pal M. Analytical methods for the detection of undeclared synthetic drugs in traditional herbal medicines as adulterants. Drug Testing and Analysis. 2013; 5 (8): 607-613.
5- Posadzki P, Watson L, Ernst E. Contamination and adulteration of herbal medicinal products (HMPs): an overview of systematic reviews. European Journal of Clinical Pharmacology. 2013; 69 (3): 295-307.
6- http://www.radikal.com.tr/saglik/gida_takviyesi_degil_tam_bir_olum_tuzagi-1094884 (son erişim: 15-12-2013).
7- http://www.hurriyet.com.tr/gundem/18153631.asp (son erişim: 15-12-2013).
8- World Health Organization, Obesity: Veri and Statistics, 2012; (http://www.euro.who.int/en/health-topics/noncommunicable-diseases/obesity/data-and-statistics) (son erişim: 15-12-2013).
9- Khazana M, Hedayatib M, Askaria S, Sevgilisi F. Adulteration of products sold as Chinese Herbal medicines for weight loss with thyroid hormones and PCP. Journal of Herbal Medicine. 2013; 3 (1): 39-43.
10- Lançanova Moreiraa AP, Mottab MJ Kısım Molinb TR, Vianaab C, de Carvalho LM. Determination of diuretics and laxatives as adulterants in herbal formulations for weight loss. Food Additives & Contaminants: Part A. 2013; 30 (7): 1230-1237.
11- Cohen PA, Attipoe S, Travis J, Stevens M, Deuste P. Caffeine Content of Dietary Supplements Consumed on Military Bases. JAMA Intern Med. 2013; 173 (7): 592-594.
12- Haller CA, Benowitz NL. Adverse Cardiovascular and Central Nervous System Events Associated with Dietary Supplements Containing Ephedra Alkaloids. N Engl J Med. 2000; 343:1833-1838.
13- Ozdemir B, Sahin I, Kapucu H, Celbis O, Karakoc Y, Erdogan S, Onal Y. How safe is the use of herbal weight-loss products sold over the Internet? Hum Exp Toxicol. 2013; 32: 101-106.
14- Bertram Katzung, Susan Masters, Anthony Trevor. Basic & Clinical Pharmacology. 9. Mc Graw Hill & Lange, 2004; 886-895.
15- Heinz Lüllmann, Klaus Mohr, Albrecht Ziegler, Detlef Bieger. Color Atlas of Pharmacology. 2. Thieme, 2000; 158-165.
16- http://www.maranki.com/1601_Lavman-seti-hediyeli-kitap-kampanyamizdan-mutlaka-yararlanin.html (son erişim: 15-12-2013).
17- Goldfarb M, Tellier C, Thanassoulis G. Review of Published Cases of Adverse Cardiovascular Events After Ingestion of Energy Drinks. The American Journal of Cardiology. 2014; 113 (1): 168-172.
18- Stahl CE, Borlongan CV, Szerlip M, Szerlip H. No pain, no gain–exercise-induced rhabdomyolysis associated with the performance enhancer herbal supplement ephedra. Med Sci Monit. 2006 Sep;12(9):CS81-4.
19- Ioannides-Demos LL, Proietto J, Tonkin AM, McNeil JJ. Safety of Drug Therapies Used for Weight Loss and Treatment of Obesity. Drug Safety. 2006; 29 (4): 277-302.
20- Elsayed RK, Glisson JK, Minor DS. Rhabdomyolysis associated with the use of a mislabeled “acai berry” dietary supplement. Am J Med Sci. 2011; 342 (6): 535-538.
21- Pittler MH, Schmidt K, Ernst E. Adverse events of herbal food supplements for body weight reduction: systematic review. Obes Rev. 2005; 6 (2): 93-111.
22- http://www2.tbmm.gov.tr/d24/7/7-7892sgc.pdf (son erişim: 15-12-2013).
23- Vaysse J, Balayssac S, Gilard V, Desoubdzanne D, Malet-Martino M, Martino R. Analysis of adulterated herbal medicines and dietary supplements marketed for weight loss by DOSY 1H-NMR. Food Addit Contam Part A Chem Anal Control Expo Risk Assess. 2010; 27 (7): 903-916.
24- Arıburnu E, Uludağ MF, Yalçınkaya H, Yesilad E. Comparative determination of sibutramine as an adulterant in natural slimming products by HPLC and HPTLC densitometry. Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis. 2012; 64-65: 77-81.
25- Sibel Göksel S. Oğuz Kayaalp. Rasyonel Tedavi Tarafından Tıbbi Farmakoloji. 12. Pelikan Yayıncılık, 2009; 871-883.
26- Harrison-Woolrych M, Ashton J, Herbison P. Fatal and Non-Fatal Cardiovascular Events in a General Population Prescribed Sibutramine in New Zealand. Drug Safety. 2010; 33 (7): 605-613.
27- Eroğlu E, Gemici G, Bayrak F, Kalkan AK, Değertekin M. Acute myocardial infarction in a 24 year-old man possibly associated with sibutramine use. International Journal of Cardiology. 2009 (Letter to the Editor): e43–e45
28- http://www.sabah.com.tr/Yasam/2013/03/05/bitkisel-ilaclara-karsi-kamu-spotu (son erişim: 15-12-2013).
29- http://www.titck.gov.tr/Detail.aspx?pages=/PortalAdmin/Uploads/Titck/News/HBR-deeeed29-35170.htm (son erişim: 15-12-2013).
Prof. Dr. Atila Karaalp
Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi
Tıbbi Farmakoloji Anabilim Kısmı Öğretim Üyesi