ahmetbeyler
New member
İnsanlık var olduğu günden beri gözünü uzaya dikmiş ve bilhassa son senelerda uzay çalışmalarına bir çok sürat vermiştir. Yani bizden milyonlarca ışık yılı uzakta bulunan gezegenleri yakından inceleme hevesi ile doluyuz. Pekala ya bizim Dünyamız? Ağaçlar, okyanuslar, beşerler falan biliyoruz işte Dünya’yı diye düşünmeyin, bizim gördüğümüz sadece bu gezegenin dış kabuğu.
Evet, Dünyamız bir kabuğa sahip. Zira bu kabuğun altında şu an için bildiğimiz üç katman daha var. Kabuktan binlerce kilometre aşağıda bulunan bu katmanların her bir hareketi hem gezegenimizi birebir vakitte bizi etkiliyor. Soğan üzere kat kat olmasa bile bir daha de Dünyamızın katmanları bir çok değişik yapıdalar. Gelin Dünya’yı oluşturan katmanlar nelerdir, özellikleri nedir biraz daha yakından inceleyelim.
Dünya’nın katmanları:
Şu an üstünde durduğumuz, günlük telaşlarımızla boğuştuğumuz katman Dünyamızın dış kabuğudur ve bu gezegenin en ince katmanıdır. Kalınlığı yer yer 5 ile 70 kilometre içinde değişir ancak ortalama 40 kilometredir. Derinliğin bu kadar yüksek olduğuna bakmayın. Gezegen bazında düşünürsek bir elmanın kabuğundan daha incedir.
Dünya’nın kabuğu karasal ve okyanusal olarak ikiye ayrılıyor. Okyanus kabuğu; isminden da anlaşılacağı üzere okyanusların altındadır, daha serttir, daha derindir ve bazalt üzere ağır kayalardan oluşur. Kıtasal kabuk fazlaca daha kalındır ve granit tipi kayalarla bir ekip çözeltilerden oluşur.
Kabuk sert bir hareketsizlik ortasında değildir, tektonik plakalara ayrılmıştır. Bu tektonik plakalar yakınsal, ıraksal ve dönüştürücü olarak üç ana kümeye ayrılır. Bu tektonik plakaların hareketsiz biçimde olmadığı, manto ismi verilen bir alt katman üzerinde bir nevi yüzdükleri biliniyor.
Dünya’nın en kalın katmanı: Manto
Kabuğun çabucak altında, yaklaşık 2890 kilometre kalınlığında manto katmanı yer alır. Manto, Dünya’nın en kalın katmanıdır ve gezegen hacminin yüzde 84’ünü oluşturur. Manto da sismolojik özelliklerine göre temel bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur.
Üst manto kabuktan 670 kilometre kadar aşağı uzanır ve peridotit ismi verilen bir kayadan oluşur. Alt manto, üst mantodan daha sonrasında başlar. Manto sabit değil, hareketlidir. Yüzeye hakikat yükselen sıcak materyal ve derine inen soğuk gereç yardımıyla burada devamlı bir sirkülasyon vardır. Bu dönüş, kabuktaki tektonik levhaları hareket ettirir.
Tektonik hareketler kararı kabukta zelzeleler meydana geldiği üzere mantoda da zelzeleler yaşanır. Fakat mantoda plakalar olmadığı için bu sarsıntıların, hal değiştiren minerallerin hacim değişikliği kaynaklı olduğu düşünülüyor. Sıcak ve soğuk materyalin etkileşimi kararı da bu cins sarsıntılar meydana gelebilir.
Sıcak ve katı: İç çekirdek
Aslında iç çekirdek, dış çekirdekten daha derindedir fakat içi anlamadan, dışı anlatmak pek gerçek olmaz. İç çekirdeğin yarıçapı yaklaşık 1220 kilometredir ve katı biçimdedir. İç çekirdeğin sıcaklığı yaklaşık 5400 derece yani oldukça sıcaktır.
İç çekirdek pek yavaş büyür. Çekirdeğin tamamı soğudukça dış çekirdeğin bir kısmı iç çekirdeğe katılır. Çekirdeğin soğuma suratının 1 milyar yılda 100 derece olduğu varsayım ediliyor. Yavaş da olsa bu büyüme, direkt olarak Dünyamızın manyetik alanını etkiliyor. İç çekirdek, doğu – batı sınırında simetriktir.
Daha sıcak ve ağdalı: Dış çekirdek
Dış çekirdeğin yarıçapı yaklaşık 3400 kilometredir ve sıvı biçimdedir. Dış çekirdek için sıvı demek de pek yanlışsız değil, onun yerine ağdalı diyebiliriz. Bu hali niçiniyle kolaylıkla deforme olur. Sıcaklığı yaklaşık 6000 derecedir. Maruz kaldığı şiddetli konveksiyon akımı niçiniyle çalkalanır ve Dünya’nın manyetik alanını tesirler.
Tüm bunları nereden biliyoruz?
Girişte anlattığımız üzere insanlık olarak derine inmeyi değil, üst çıkmayı seviyoruz. Lakin bunun tek sebebi merak değil. Kabuktan bir kat indiğinizde bile sıcaklık vahim derecelere ulaşıyor. Yani bırakın bir insanın oraya gidip müşahede yapmasını, bu sıcaklığa dayanacak bir makine geliştirmek bile son derece sıkıntı.
Pekala, bu kadar ayrıntılı bir biçimde anlatabildiğimiz Dünya katmanlarını nereden biliyoruz? Sismik dalgalar sağolsun. Bilim insanları kabuktan gönderebildikleri kadar derine sismik dalgalar gönderiyorlar. Bu dalgalar, her geri dönüşlerinde geçtikleri alanlar hakkında bilgi sağlıyorlar.
Sismik dalgalarla elde edilen bilgiler uzmanların elinde işlendikten daha sonra güzelce simüle ediliyor ve karşımıza güya bir elmayı kesip de bakmışız kadar net Dünya bilgisi çıkıyor. Zelzele taraması gibisi sistemler de Dünyamızın katmanları hakkında değerli bilgiler sağlıyorlar. Yani görmesek bile fazlaca uygun tanıyoruz.
İçinde yaşadığımız gezegeni biraz daha yakından tanımak isteyenler için Dünya’yı oluşturan katmanlar nelerdir sorusunu yanıtladık ve bu katmanlar hakkında bilmeniz gereken değerli ayrıntılardan bahsettik. Bugün için elimizdeki datalar net olsa da kimbilir tahminen yarın yeni bir araştırma görürüz ve tüm bildiklerimizin yanlış olduğunu öğreniriz.
Evet, Dünyamız bir kabuğa sahip. Zira bu kabuğun altında şu an için bildiğimiz üç katman daha var. Kabuktan binlerce kilometre aşağıda bulunan bu katmanların her bir hareketi hem gezegenimizi birebir vakitte bizi etkiliyor. Soğan üzere kat kat olmasa bile bir daha de Dünyamızın katmanları bir çok değişik yapıdalar. Gelin Dünya’yı oluşturan katmanlar nelerdir, özellikleri nedir biraz daha yakından inceleyelim.
Dünya’nın katmanları:
- Kabuk
- Manto
- İç çekirdek
- Dış çekirdek
Şu an üstünde durduğumuz, günlük telaşlarımızla boğuştuğumuz katman Dünyamızın dış kabuğudur ve bu gezegenin en ince katmanıdır. Kalınlığı yer yer 5 ile 70 kilometre içinde değişir ancak ortalama 40 kilometredir. Derinliğin bu kadar yüksek olduğuna bakmayın. Gezegen bazında düşünürsek bir elmanın kabuğundan daha incedir.
Dünya’nın kabuğu karasal ve okyanusal olarak ikiye ayrılıyor. Okyanus kabuğu; isminden da anlaşılacağı üzere okyanusların altındadır, daha serttir, daha derindir ve bazalt üzere ağır kayalardan oluşur. Kıtasal kabuk fazlaca daha kalındır ve granit tipi kayalarla bir ekip çözeltilerden oluşur.
Kabuk sert bir hareketsizlik ortasında değildir, tektonik plakalara ayrılmıştır. Bu tektonik plakalar yakınsal, ıraksal ve dönüştürücü olarak üç ana kümeye ayrılır. Bu tektonik plakaların hareketsiz biçimde olmadığı, manto ismi verilen bir alt katman üzerinde bir nevi yüzdükleri biliniyor.
Dünya’nın en kalın katmanı: Manto
Kabuğun çabucak altında, yaklaşık 2890 kilometre kalınlığında manto katmanı yer alır. Manto, Dünya’nın en kalın katmanıdır ve gezegen hacminin yüzde 84’ünü oluşturur. Manto da sismolojik özelliklerine göre temel bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur.
Üst manto kabuktan 670 kilometre kadar aşağı uzanır ve peridotit ismi verilen bir kayadan oluşur. Alt manto, üst mantodan daha sonrasında başlar. Manto sabit değil, hareketlidir. Yüzeye hakikat yükselen sıcak materyal ve derine inen soğuk gereç yardımıyla burada devamlı bir sirkülasyon vardır. Bu dönüş, kabuktaki tektonik levhaları hareket ettirir.
Tektonik hareketler kararı kabukta zelzeleler meydana geldiği üzere mantoda da zelzeleler yaşanır. Fakat mantoda plakalar olmadığı için bu sarsıntıların, hal değiştiren minerallerin hacim değişikliği kaynaklı olduğu düşünülüyor. Sıcak ve soğuk materyalin etkileşimi kararı da bu cins sarsıntılar meydana gelebilir.
Sıcak ve katı: İç çekirdek
Aslında iç çekirdek, dış çekirdekten daha derindedir fakat içi anlamadan, dışı anlatmak pek gerçek olmaz. İç çekirdeğin yarıçapı yaklaşık 1220 kilometredir ve katı biçimdedir. İç çekirdeğin sıcaklığı yaklaşık 5400 derece yani oldukça sıcaktır.
İç çekirdek pek yavaş büyür. Çekirdeğin tamamı soğudukça dış çekirdeğin bir kısmı iç çekirdeğe katılır. Çekirdeğin soğuma suratının 1 milyar yılda 100 derece olduğu varsayım ediliyor. Yavaş da olsa bu büyüme, direkt olarak Dünyamızın manyetik alanını etkiliyor. İç çekirdek, doğu – batı sınırında simetriktir.
Daha sıcak ve ağdalı: Dış çekirdek
Dış çekirdeğin yarıçapı yaklaşık 3400 kilometredir ve sıvı biçimdedir. Dış çekirdek için sıvı demek de pek yanlışsız değil, onun yerine ağdalı diyebiliriz. Bu hali niçiniyle kolaylıkla deforme olur. Sıcaklığı yaklaşık 6000 derecedir. Maruz kaldığı şiddetli konveksiyon akımı niçiniyle çalkalanır ve Dünya’nın manyetik alanını tesirler.
Tüm bunları nereden biliyoruz?
Girişte anlattığımız üzere insanlık olarak derine inmeyi değil, üst çıkmayı seviyoruz. Lakin bunun tek sebebi merak değil. Kabuktan bir kat indiğinizde bile sıcaklık vahim derecelere ulaşıyor. Yani bırakın bir insanın oraya gidip müşahede yapmasını, bu sıcaklığa dayanacak bir makine geliştirmek bile son derece sıkıntı.
Pekala, bu kadar ayrıntılı bir biçimde anlatabildiğimiz Dünya katmanlarını nereden biliyoruz? Sismik dalgalar sağolsun. Bilim insanları kabuktan gönderebildikleri kadar derine sismik dalgalar gönderiyorlar. Bu dalgalar, her geri dönüşlerinde geçtikleri alanlar hakkında bilgi sağlıyorlar.
Sismik dalgalarla elde edilen bilgiler uzmanların elinde işlendikten daha sonra güzelce simüle ediliyor ve karşımıza güya bir elmayı kesip de bakmışız kadar net Dünya bilgisi çıkıyor. Zelzele taraması gibisi sistemler de Dünyamızın katmanları hakkında değerli bilgiler sağlıyorlar. Yani görmesek bile fazlaca uygun tanıyoruz.
İçinde yaşadığımız gezegeni biraz daha yakından tanımak isteyenler için Dünya’yı oluşturan katmanlar nelerdir sorusunu yanıtladık ve bu katmanlar hakkında bilmeniz gereken değerli ayrıntılardan bahsettik. Bugün için elimizdeki datalar net olsa da kimbilir tahminen yarın yeni bir araştırma görürüz ve tüm bildiklerimizin yanlış olduğunu öğreniriz.