ahmetbeyler
New member
İnsanlığın geçmişine bakınca bilimde gerçekleştirdiğimiz ilerleme pek muazzam. Kozmik ölçekte az evvelce “Belki bir mamut falan avlarız” diye taş yontan bir tıp olarak uzay araçları yapıyor ve kainatı keşfediyor olmamız harikulade süratli bir gelişme. Öte yandan uzay kadar uzak olmasa da onun kadar bilinmez olan diğer şeyler var ve bunlardan biri de beynimiz.
Öncelikle beynimizin bir fonksiyonu olduğunu dramatik biçimde geç öğrendiğimiz, hatta “O başla yeterli bizim de ortada soyumuz tükenmemiş” dediğimiz için bilhassa son 150 yılda beynin çalışma biçimine baş yoran epeyce sayıda bilim insanı bulunuyor. Bu bilim insanlarından kimileri da epeyce parlak ve dikkat alımlı çalışmalara imza attı ya da atıyor. Bu çalışmaların biri de Asya Hastalığı Sorunu.
Öncelikle “Asya Hastalığı Problemi” nedir?
Aslında bu problem bir fikir deneyidir. Bu sorun, iktisat alanında temel teorilerden biri olan rasyonel karar teorisine karşı da kullanılır. Rasyonel karar teorisine nazaran beşerler tüm alternatifleri bilir ve bu bilgiyle, kendileri için optimal seçimi yapar. Asya Hastalığı Sorunu ise o işin o kadar da sıradan olmadığını gösterir.
1984 yılında Daniel Kahneman ve Amos Trevsky diyor ki, insanların karar verme düzeneğinin nitekim de rasyonel olup olmadığını test edelim. Bunu da ilkokul öğretmenlerimizin en sevdiği sözlerden olan kulağımızı tersten gösterme prosedürüyle yapalım. Pekala nasıl işliyor bu sistem? Şöyle ki, bireylere olasılıksal olarak beklenen kararı tıpkı olan sorular soruluyor fakat farklı sözcükler seçiliyor.
Önce küçük birer Fahrettin Koca oluyoruz
Deneyimiz gereği küçük bir adada “İl Sıhhat Müdürü” nazaranvini üstleniyoruz. Her şey hoş giderken özel kaleminiz size makus bir haberle geliyor: Bir salgın hastalık başlamış ve bu hastalığa Asya Hastalığı ismini vermişler.
Uzmanlarınızla toplandığınızda size diyorlar ki 600 kişinin ölmesini bekliyoruz. Önümüzde salgınla çaba etmek için iki tane alternatif var. Bu alternatiflerin sonuçları ise şu biçimde:
Gelelim birebir sorunun öbür soruluş formuna…
Aynı senaryo, uzmanların karşımıza oturduğu toplantıya kadar tıpkı biçimde gerçekleşiyor. Bu sefer uzmanlarımız farklı seçenekler sunuyor. Sunulan senaryolar şöyle:
Sonuçlar ise beklenmedik biçimde şaşırtan oldu.
Elimizdeki birinci senaryoda insanların tercihi büyük oranda (%72) A seçeneği oldu. İkinci senaryoda ise insanların büyük çoğunluğu D seçeneğini (%78) seçti. Tahminen sizlerin de seçimleri benzeri biçimde farklı olmuş olabilir ancak aslında A ile C, B ile de D seçeneği birebir şeyi anlatıyor.
İnsanların kullanılan sözcüklere bakılırsa farklı karar vermesinin sebebi: Çerçeveleme etkisi
Bu araştırma, insanların pek de o kadar rasyonel kararlar veremediğini, duygusal etmenlerin de kararlarda tesirli olduğunu gösteren hoş bir örnek, alandaki de en tanınan çalışmalardan biri. O denli ki Kahnemann ve Tversky bu çalışmaları ile 2002 yılında Nobel almıştır. Ortaya attıkları teori de Çerçeveleme Tesiri altında ele alınan Beklenti Teorisi’dir.
Bu örnek, insanlara biraz uzak gelse de aslında günlük ömrümüzde bu durumla sık sık karşılaşırız. Her ne kadar akla birinci kullanıldığı yer siyasetmiş üzere gelse de aslında iktisatta, habercilikte ve öteki alanlarda da kullanılır. Hatta bu etkiyi firmaların nasıl kullanabildiğine dair geçmişten bir de örnek verelim, tam olsun.
Geçmişte çerçeveleme tesirini en hoş kullanan firmalar kredi kartı firmalarıydı
Kredi kartları birinci çıktıkları devirde bu kadar yaygın değildi. Bu yeni teknolojiyi tutundurmaya çalışan firmalar, komite ödemek istemeyen kuruluşları ikna etmeye çalışıyordu. İnsanların kredi kartlarıyla almayı tercih ettiği şeylerin başında da akaryakıt geliyordu.
Akaryakıt firmaları ise %1’lik komitesi ödemek istemedikleri için kartlı alışverişlere %1’lik bir komisyon koymak istedi. Bunun “kredi kartları daha pahalıdır” halinde bir çerçeveleme tesiri yaratması ise kimsenin işine gelmiyordu. Bunun üzerine iki taraf bir ortaya geldi ve kredi kartı firmaları dahiyane bir tahlil sundu. Buna bakılırsa bütün alımlarda akaryakıt %1 artırımlı olacaktı fakat peşin ödeme yapanlar %1 indirim hakkına erişecekti. Bu durumda oluşacak algı ise “Akaryakıtı nakit almak daha ucuza geliyor” olacaktı.
(Ek olarak beşerler paranın gerçek kıymetini unutmaya epey eğilimlidir. 101 liralık alışverişe 100 TL +1 TL kurul yazarsanız kızarlar lakin bu örnekte olduğu üzere işlem yaparken 1 liradan bir şey olmayacağını düşünürler.)
Asya Hastalığı Sorunu yakın vakitte yaşanan Covid-19 pandemisi ile birlikte adeta gerçek hayatta da test edilmiş oldu. Kimi ülkeler daha yumuşak, birtakım ülkeler daha sert tedbirler aldı. Sonuçta hangisinin daha gerçek olduğunu ise yakın gelecekte bakılırsaceğiz üzere duruyor.
Öncelikle beynimizin bir fonksiyonu olduğunu dramatik biçimde geç öğrendiğimiz, hatta “O başla yeterli bizim de ortada soyumuz tükenmemiş” dediğimiz için bilhassa son 150 yılda beynin çalışma biçimine baş yoran epeyce sayıda bilim insanı bulunuyor. Bu bilim insanlarından kimileri da epeyce parlak ve dikkat alımlı çalışmalara imza attı ya da atıyor. Bu çalışmaların biri de Asya Hastalığı Sorunu.
Öncelikle “Asya Hastalığı Problemi” nedir?
Aslında bu problem bir fikir deneyidir. Bu sorun, iktisat alanında temel teorilerden biri olan rasyonel karar teorisine karşı da kullanılır. Rasyonel karar teorisine nazaran beşerler tüm alternatifleri bilir ve bu bilgiyle, kendileri için optimal seçimi yapar. Asya Hastalığı Sorunu ise o işin o kadar da sıradan olmadığını gösterir.
1984 yılında Daniel Kahneman ve Amos Trevsky diyor ki, insanların karar verme düzeneğinin nitekim de rasyonel olup olmadığını test edelim. Bunu da ilkokul öğretmenlerimizin en sevdiği sözlerden olan kulağımızı tersten gösterme prosedürüyle yapalım. Pekala nasıl işliyor bu sistem? Şöyle ki, bireylere olasılıksal olarak beklenen kararı tıpkı olan sorular soruluyor fakat farklı sözcükler seçiliyor.
Önce küçük birer Fahrettin Koca oluyoruz
Deneyimiz gereği küçük bir adada “İl Sıhhat Müdürü” nazaranvini üstleniyoruz. Her şey hoş giderken özel kaleminiz size makus bir haberle geliyor: Bir salgın hastalık başlamış ve bu hastalığa Asya Hastalığı ismini vermişler.
Uzmanlarınızla toplandığınızda size diyorlar ki 600 kişinin ölmesini bekliyoruz. Önümüzde salgınla çaba etmek için iki tane alternatif var. Bu alternatiflerin sonuçları ise şu biçimde:
- a- Bu program kararında 200 kişiyi kesin olarak kurtaracağız.
- b- Bu program kararında ⅓ ihtimalle herkes kurtulacak ancak ⅔ ihtimalle de kimseyi kurtaramayacağız.
Gelelim birebir sorunun öbür soruluş formuna…
Aynı senaryo, uzmanların karşımıza oturduğu toplantıya kadar tıpkı biçimde gerçekleşiyor. Bu sefer uzmanlarımız farklı seçenekler sunuyor. Sunulan senaryolar şöyle:
- c – Katiyen 400 kişi ölecek
- d – ⅓ ihtimalle kimse ölmeyecek. ⅔ olasılıkla hepsi ölecek.
Sonuçlar ise beklenmedik biçimde şaşırtan oldu.
Elimizdeki birinci senaryoda insanların tercihi büyük oranda (%72) A seçeneği oldu. İkinci senaryoda ise insanların büyük çoğunluğu D seçeneğini (%78) seçti. Tahminen sizlerin de seçimleri benzeri biçimde farklı olmuş olabilir ancak aslında A ile C, B ile de D seçeneği birebir şeyi anlatıyor.
İnsanların kullanılan sözcüklere bakılırsa farklı karar vermesinin sebebi: Çerçeveleme etkisi
Bu araştırma, insanların pek de o kadar rasyonel kararlar veremediğini, duygusal etmenlerin de kararlarda tesirli olduğunu gösteren hoş bir örnek, alandaki de en tanınan çalışmalardan biri. O denli ki Kahnemann ve Tversky bu çalışmaları ile 2002 yılında Nobel almıştır. Ortaya attıkları teori de Çerçeveleme Tesiri altında ele alınan Beklenti Teorisi’dir.
Bu örnek, insanlara biraz uzak gelse de aslında günlük ömrümüzde bu durumla sık sık karşılaşırız. Her ne kadar akla birinci kullanıldığı yer siyasetmiş üzere gelse de aslında iktisatta, habercilikte ve öteki alanlarda da kullanılır. Hatta bu etkiyi firmaların nasıl kullanabildiğine dair geçmişten bir de örnek verelim, tam olsun.
Geçmişte çerçeveleme tesirini en hoş kullanan firmalar kredi kartı firmalarıydı
Kredi kartları birinci çıktıkları devirde bu kadar yaygın değildi. Bu yeni teknolojiyi tutundurmaya çalışan firmalar, komite ödemek istemeyen kuruluşları ikna etmeye çalışıyordu. İnsanların kredi kartlarıyla almayı tercih ettiği şeylerin başında da akaryakıt geliyordu.
Akaryakıt firmaları ise %1’lik komitesi ödemek istemedikleri için kartlı alışverişlere %1’lik bir komisyon koymak istedi. Bunun “kredi kartları daha pahalıdır” halinde bir çerçeveleme tesiri yaratması ise kimsenin işine gelmiyordu. Bunun üzerine iki taraf bir ortaya geldi ve kredi kartı firmaları dahiyane bir tahlil sundu. Buna bakılırsa bütün alımlarda akaryakıt %1 artırımlı olacaktı fakat peşin ödeme yapanlar %1 indirim hakkına erişecekti. Bu durumda oluşacak algı ise “Akaryakıtı nakit almak daha ucuza geliyor” olacaktı.
(Ek olarak beşerler paranın gerçek kıymetini unutmaya epey eğilimlidir. 101 liralık alışverişe 100 TL +1 TL kurul yazarsanız kızarlar lakin bu örnekte olduğu üzere işlem yaparken 1 liradan bir şey olmayacağını düşünürler.)
Asya Hastalığı Sorunu yakın vakitte yaşanan Covid-19 pandemisi ile birlikte adeta gerçek hayatta da test edilmiş oldu. Kimi ülkeler daha yumuşak, birtakım ülkeler daha sert tedbirler aldı. Sonuçta hangisinin daha gerçek olduğunu ise yakın gelecekte bakılırsaceğiz üzere duruyor.